Ngược dòng sông Cầu lên với Bắc Kạn, thấp thoáng hiện ra bóng dáng nhà sàn tựa lưng vào rừng già. Nhà sàn, nhà trình tường, vẻ đẹp giản dị mà bền bỉ của kiến trúc truyền thống vùng cao nhưng đang dần khuất bóng. Để giữ lại “hồn cốt” ấy giữa nhịp sống mới đang là trăn trở của những người yêu kiến trúc truyền thống.
Thiếu nữ người Nùng ở Xuân Dương phơi vải chàm.
Nhà sàn nơi lưng núi
Cụ bà Lô Thị Mai, người bản Nà Tuồng, xã Xuân Dương, huyện Na Rì, đã ngoài 80 tuổi. Dáng lưng còng, ánh mắt rạng rỡ, cụ say sưa kể về ngôi nhà sàn cổ của gia đình, công trình kỳ công từ những năm 1970. Cụ bảo: “Đầu thập niên 1970, để làm được căn nhà sàn 52 cột gỗ nghiến của gia đình thì việc tìm, đẽo cây thủ công đã mất vài năm trời. Mỗi tháng chỉ tìm và chế tác được hai cột, đem ngâm dần dưới bùn ao. Tích đủ 52 cột rồi lại phải tìm ván bưng, ván lát sàn. Khi nào rảnh lại dành thời gian trộn đất, nung ngói âm dương để lợp mái, kỳ công lắm”.
Cánh cửa gỗ mộc mạc, cột cái đen bóng, mái ngói âm dương thô mộc… cả ngôi nhà không có lấy một chiếc đinh sắt. Cột, kèo, rui, mè đều được kết nối bằng mộng đục, chốt tre, nêm gỗ, vừa chắc chắn, vừa thể hiện kỹ nghệ truyền thống của người Tày vùng cao.
Trưởng bản Hoàng Văn Cúc tự hào: “Nói đến nhà sàn thì phải nhắc tới Nà Tuồng. Trong bản còn hơn 100 ngôi nhà sàn cổ, hầu hết có tuổi đời từ 40 đến 50 năm trở lên. Những ngôi nhà sàn truyền qua nhiều thế hệ và vẫn bền vững cho đến bây giờ”.
Chính những mái nhà ấy là nơi chắt lọc và giữ gìn các di sản văn hóa: từ lời ăn tiếng nói, lối sống, đến các loại hình nghệ thuật dân gian như hát Sli, nay đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.
Giữ kiến trúc truyền thống
Theo đại diện Chi hội Kiến trúc sư Bắc Kạn, kiến trúc truyền thống ở Bắc Kạn gồm nhà một tầng và hai tầng. Nhà truyền thống một tầng chủ yếu là khung cột gỗ, bưng ván chung quanh và nhà trình tường bằng đất nện trộn sỏi. Nhà hai tầng truyền thống cơ bản tập trung nhà sàn hệ khung gỗ, mái lợp ngói âm dương; sàn từ dát cây tre, mai hoặc ván gỗ. Những năm gần đây, người dân có xu hướng “thoát ly” nhà ở truyền thống, cấu trúc bản làng vì thế cũng “biến dạng” so với trước đây, bản sắc văn hóa dân tộc có nguy cơ mai một. Những ngôi nhà bị bê-tông hóa theo kiểu kiến trúc hiện đại làm mất dần bản sắc nông thôn vùng cao.
Thời gian qua, Sở Xây dựng Bắc Kạn đã điều tra, đánh giá về kiến trúc truyền thống. Qua đó xác định, toàn tỉnh còn có khoảng 9.294 công trình nhà ở truyền thống. Trong đó, có 8.681 nhà sàn; 605 nhà đất của người Tày, Nùng và chỉ còn tám nhà trình tường của dân tộc Dao.
Phó Giám đốc Sở Xây dựng Bắc Kạn Hà Minh Cương trăn trở: “Nguồn nguyên liệu gỗ không còn, quỹ đất xây dựng cũng hạn chế, đặc biệt phương thức sản xuất của người dân đã thay đổi. Trong khi đó, so sánh giá vật liệu giữa nhà gỗ và nhà xây cùng với nhu cầu hiện đại hóa đời sống đã khiến người dân dần thay thế nhà sàn cũ bằng các loại nhà hiện đại khác”.
Tỉnh Bắc Kạn đã nỗ lực triển khai nhiều giải pháp bảo tồn, trước mắt, tỉnh thực hiện đề tài khoa học “Đánh giá thực trạng và đề xuất thiết kế mẫu nhà ở truyền thống của một số dân tộc tỉnh”; mặt khác, hướng dẫn quản lý kiến trúc, cảnh quan tại các khu vực có tiềm năng du lịch, nhất là quanh hồ Ba Bể và các bản truyền thống. Đồng thời tập trung kiểm kê, lựa chọn các ngôi nhà sàn tiêu biểu, có giá trị lịch sử để hỗ trợ bảo tồn, tu sửa. Chi hội Kiến trúc sư tỉnh đã hoàn thiện mẫu thiết kế nhà sàn truyền thống gửi đến các địa phương làm tài liệu tham khảo.
Những nỗ lực nêu trên bước đầu mang lại hiệu quả. Đơn cử như tại các bản như Khau Đấng (Pác Nặm), Khuân Bang (Chợ Mới), Pác Ngòi (Ba Bể)… đã hình thành mô hình du lịch cộng đồng. Ở Khuân Bang, 55 ngôi nhà sàn được thiết kế kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, phù hợp làm homestay, bản có cả ban quản lý du lịch riêng.
