Mới đây, UBND tỉnh Quảng Nam có văn bản đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thẩm định, trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đề án Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa thế giới đô thị cổ Hội An đến năm 2030, định hướng đến 2035.
Phố cổ Hội An. (Ảnh: Đình Tăng)
Đề án đề xuất nguyên tắc bảo tồn tính chân xác, gắn kết chặt chẽ giữa kế thừa và phát triển với phương châm “bảo tồn để phát triển” và “phát triển để bảo tồn”.
Thực tế cho thấy, di sản đô thị cổ Hội An luôn đối mặt với nhiều thách thức, như: biến động sâu sắc về cơ cấu dân cư, nghề nghiệp, môi trường sống và tâm lý xã hội. Những yếu tố này tác động trực tiếp đến bản chất sống động của di sản. Từ một không gian sinh hoạt cộng đồng gắn với lối sống truyền thống xưa, phố cổ Hội An chuyển dần thành không gian dịch vụ - thương mại.
Du lịch mang lại nguồn lực kinh tế nhưng kéo theo làn sóng người dân địa phương bán nhà, cho thuê mặt bằng. Thế vào vị trí của họ là những người từ nơi khác đến tạm trú, kinh doanh ngắn hạn. Sự thay đổi chủ thể cư trú làm đứt gãy các mối quan hệ cộng đồng, các tập quán sinh hoạt và nền nếp văn hóa truyền thống. Ngôn ngữ địa phương, lễ hội, tín ngưỡng dân gian và các giá trị phi vật thể khác dần mờ nhạt, bản sắc của đô thị cổ cũng dần suy giảm.
Khoảng một thập kỷ trước, làng cổ Đường Lâm (Hà Nội) từng đối mặt thực trạng tương tự. Ngôi làng nổi tiếng với kiến trúc nhà đá ong, đình làng, chùa làng cùng lối sống truyền thống đặc trưng Bắc Bộ, nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa đặc sắc. Tuy nhiên, nhiều ngôi nhà xuống cấp nhưng thiếu kinh phí tu sửa, ảnh hưởng trực tiếp đến điều kiện sinh hoạt khiến nhiều hộ gia đình rời đi. Cộng đồng cư dân thay đổi khiến các sinh hoạt truyền thống từ lễ hội làng đến sinh hoạt họ tộc, phường hội nhạt dần…
Những dẫn chứng nêu trên cho thấy, bảo tồn di sản đô thị không dừng lại ở việc giữ kiến trúc hay cảnh quan vật thể. Cốt lõi của di sản là con người, là cộng đồng cư dân đã tạo dựng, sinh sống, gìn giữ và phát huy giá trị nơi ấy. Khi cộng đồng gốc không còn hiện diện hoặc không còn giữ vai trò chủ thể, di sản dễ bị thương mại hóa, mất đi tính chân thực vốn có.
Công ước năm 2003 của UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể đã xác định rõ, các cộng đồng, các nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân bản địa đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra, bảo vệ, duy trì và tái sinh di sản văn hóa phi vật thể, từ đó làm giàu thêm sự đa dạng văn hóa và tính sáng tạo của con người.
Quan điểm này cho thấy, bản thân di sản không chỉ là những công trình vật chất mà còn là tập quán, lối sống, ký ức văn hóa, ngôn ngữ, tinh thần gắn bó giữa con người và không gian sống của họ. Nếu yếu tố cộng đồng bị suy yếu, di sản sẽ mất đi bối cảnh xã hội - lịch sử vốn là nền tảng hình thành và tồn tại.
Đề án của tỉnh Quảng Nam sẽ đặt nền tảng cho các giải pháp cụ thể nhằm bảo vệ và phát huy bền vững giá trị di sản đô thị cổ Hội An thời gian tới. Đây có thể là giải pháp gợi mở cho các đô thị di sản khác trong định hình lại tư duy bảo tồn, phát triển gắn với cộng đồng.
Ngọc Liên
