Những người yêu mỹ thuật truyền thống Tây Nguyên cho rằng, cần nhân rộng và truyền dạy lối điêu khắc dân gian thông qua các nghệ nhân ở buôn làng bằng các kỹ thuật đơn giản nhằm bảo tồn nghệ thuật điêu khắc gỗ truyền thống một cách thiết thực nhất.
Điêu khắc gỗ dân gian Tây Nguyên thực chất là một loại hình nghệ thuật tạo hình của các dân tộc bản địa nhằm trang trí các không gian xung quanh mình như: nhà ở, nhà làng, nhà mồ… theo quan niệm thẩm mỹ của họ.
Nhà Tây Nguyên học Jacques Dournes đã từng nhận xét: “Trong lĩnh vực trang trí, họ có và sử dụng một nghệ thuật tinh tế đáng kinh ngạc”.
Khu trưng bày tượng gỗ dân gian tại Plei Ốp, phường Hoa Lư, TP. Pleiku. Ảnh: Hoàng Linh Việt
Trước đây, trên phương tiện truyền thông đã có sự tranh luận xung quanh “tượng gỗ” và “tượng mồ” ở Tây Nguyên. Có người cho rằng, nghệ nhân buôn làng đẽo tượng gỗ chủ yếu là trang trí cho nhà mồ trong lễ bỏ mả theo quan niệm tâm linh.
Ngược lại, một số ý kiến cho rằng tượng trang trí nhà mồ chỉ là bộ phận của lối tạo hình trên gỗ của các tộc người ở đây. Hình thức thẩm mỹ này trải rộng trong không gian sống khác của người dân tộc thiểu số mà không có yếu tố tâm linh xen vào.
Đó là lối trang trí theo sở thích, thẩm mỹ mà những thành viên khéo tay trong cộng đồng tự nguyện thao tác, trình bày được nhiều người ưa thích, tôn vinh.
Như vậy, chúng ta có thể tạm thời chia điêu khắc gỗ dân gian Tây Nguyên thành 2 loại hình: loại tượng gỗ chỉ để trang trí cho không gian của người sống và tượng gỗ để trang trí cho thế giới người chết (tượng nhà mồ). Hai loại hình này có những nét tương đồng nhưng cơ bản có sự khác biệt về quan niệm tâm linh.
Đối với loại hình điêu khắc với mục đích trang trí thuần túy, hầu như các dân tộc thiểu số ở khu vực Trường Sơn - Tây Nguyên đều sử dụng trong môi trường sống của mình (cầu thang, khoảnh sân nhà sàn, nhà rông, giàn cúng thần...) cũng như trang trí trong đội hình cồng chiêng ở các lễ hội…
Với loại hình trang trí này, các nghệ nhân tự do biểu đạt từ các phù điêu khắc gỗ dưới dạng các loại hoa văn truyền thống, sinh hoạt, lao động săn bắt, làm rẫy, múa, đánh cồng chiêng, giã gạo… đồng thời khắc họa hình ảnh mặt trời, mặt trăng, hoa lá, cỏ cây quen thuộc, chim thú, các con vật nuôi…
Với các phù điêu hay tượng gỗ này, nghệ nhân để nguyên dạng màu gỗ hoặc pha màu tự nhiên đen trắng, đỏ, vàng... trên các vật kiến trúc.
Trong cuốn “Điêu khắc gỗ Cơ Tu”, nhà nghiên cứu văn hóa Trần Tấn Vịnh ghi nhận: “Với nhà gươl (như nhà rông), ở đâu có chi tiết kiến trúc là ở đó có tác phẩm mỹ thuật. Trên mái nhà, phía 2 đầu hồi thường có những bức tượng đơn giản như gà trống, chim triing hay tổ hợp gắn kết nhiều tượng với nhau như tượng người, tượng đầu trâu, tượng đôi chim triing đang giao phối. Chúng được bố trí đối xứng nhau gần như tuyệt đối…
Ngoài bức phù điêu, tranh vẽ gắn với công trình kiến trúc như đã nêu trên, người Cơ Tu còn sáng tạo những bức tượng tròn với nhiều chủ đề khác nhau như già làng uống rượu, cô gái múa, chàng trai nhảy hội, đánh chiêng, thổi khèn, tượng chim triing, chim công, kỳ đà”.
Còn đối với nhà ở, nhà rông Jrai, Bahnar ở vùng phía Đông, Bắc của Gia Lai, Kon Tum hay ở nhà dài người Ê Đê ở Đắk Lắk, tại cầu thang gỗ bắc lên sàn nhà, người ta thường khắc 2 bầu vú tượng trưng cho chế độ mẫu hệ hoặc khắc nổi đôi ngà voi, đôi sừng trâu… thể hiện ước mơ về cuộc sống sung túc.
Trên khoảnh sân nhà phía trước nhà ở, nhà rông, người ta thường khắc nồi đồng, bầu nước hoặc có khi là tượng người với khuôn mặt vui tươi trong tư thế chào đón khách.
Tượng gỗ trong nhà mồ (tượng nhà mồ) là loại hình điêu khắc đặc biệt mang dấu ấn tâm linh của người sống dành cho người chết. Trước khi làm lễ bỏ mả cho người thân, bà con vào rừng tìm chặt những cây gỗ thích hợp mang thẳng về nghĩa địa, không đi qua buôn làng vì kiêng kỵ.
Sau đó, những nghệ nhân bắt đầu đẽo tượng theo mô típ đã định sẵn trong đầu (tùy theo tính cách, thân phận, địa vị và sự giàu nghèo của người chết) mà nghệ nhân sáng tạo các hình tượng khác nhau.
Phổ biến nhất ở tượng nhà mồ là: người ôm mặt buồn, khóc; phụ nữ địu con; đàn bà có mang; tượng hài nhi đang ngồi; tượng mang tính phồn thực… Người Jrai, Bahnar cho rằng nhóm tượng này là người hầu. Một lớp tượng khác được khắc họa các loài chim thú như: khỉ, voi, chim cú… Các lớp tượng được dựng quanh nhà mồ một cách hài hòa, khéo léo.
Tượng gỗ trang trí ở Plei Ốp, TP. Pleiku. Ảnh: Hoàng Linh Việt
Theo Phó Giáo sư - Tiến sĩ Ngô Văn Doanh: “Ở Tây Nguyên, nhà mồ là dạng kiến trúc duy nhất mang tính tổng hợp của nhiều ngành nghệ thuật khác nhau: nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc, nghệ thuật trang trí, nghệ thuật hội họa, nghệ thuật đan lát…
Tùy tính chất và kiểu dáng của nhà mồ mà tính nghệ thuật của yếu tố điêu khắc, kiến trúc hay trang trí nổi bật lên hay chìm đi”.
Tuy nhiên, điều gây ấn tượng mạnh và sâu thẳm nhất vẫn là những hình tượng điêu khắc dân gian sắc sảo, huyền ảo mang đậm sắc thái tâm linh.
Đối với người dân tộc thiểu số, những công trình kiến trúc tổng hợp mang tính tập thể, kỳ công, có giá trị thẩm mỹ và tâm linh ấy chỉ thoảng qua vài ngày trong lễ hội pơ thi với lòng biết ơn, trả nghĩa cho người đã mất.
Và khối vật chất giá trị ấy sau đó chìm đắm vào khu rừng ma, nhanh chóng bị thời gian hủy hoại trả lại cho tự nhiên, không còn ai nhớ đến những ngôi nhà mồ, những tượng mồ độc đáo, huyền bí đó nữa.
Ngày nay, điêu khắc gỗ truyền thống ở Tây Nguyên đã có sự biến chuyển từ chỗ “tự phát” theo thẩm mỹ, thế giới quan của cộng đồng đến cơ chế thị trường khi ngành du lịch phát triển.
Tượng gỗ Tây Nguyên đã trở thành một trong các sản phẩm du lịch được đa số du khách và nhà sưu tầm tìm kiếm, đặt hàng và nhiều nghệ nhân của buôn làng cũng như giới điêu khắc mỹ thuật có việc làm và có thu nhập.
Các làng văn hóa du lịch, các điểm vui chơi giải trí tại nhiều địa phương ở Tây Nguyên, cũng như một số điểm vùng đồng bằng đều có trưng bày các vườn tượng gỗ mang sắc thái văn hóa bản địa Tây Nguyên nhằm tạo điểm nhấn cho du khách.
Tuy nhiên, theo nhận xét của giới mỹ thuật hiện đại thì dòng tượng “mỹ nghệ” hiện nay trên thị trường tuy được trau chuốt cẩn thận với sự tham gia của nhiều công cụ, máy móc, hình tượng gỗ có nét giống người thật nhưng mất đi nét hồn nhiên, mộc mạc với các vết đẽo, cắt hết sức tâm huyết của nghệ nhân.
Nhìn vào tượng gỗ truyền thống có sức hút bởi tính dân dã, có hồn hơn là những tượng gỗ được sáng tạo theo cơ chế đặt hàng của thị trường.
Những người yêu mỹ thuật truyền thống Tây Nguyên cho rằng, cần nhân rộng và truyền dạy lối điêu khắc dân gian thông qua các nghệ nhân ở buôn làng bằng các kỹ thuật đơn giản nhằm bảo tồn nghệ thuật điêu khắc gỗ truyền thống một cách thiết thực nhất.
Thông qua các ngày hội văn hóa của các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, ngành Văn hóa nên đưa các cuộc thi đẽo tượng gỗ vào chương trình để khuyến khích, duy trì và phát triển hoạt động điêu khắc dân gian ở các buôn làng; đưa các sản phẩm mỹ thuật của các nghệ nhân này giới thiệu rộng rãi trên thị trường, tạo nguồn thu để nâng cao mức sống của người dân địa phương.
Bùi Quang Vinh
