Từ bao đời nay Cồng chiêng đã gắn bó mật thiết với cuộc sống của đồng bào dân tộc Thái miền Tây xứ Nghệ. Cồng chiêng là tiếng nói của tâm linh, tâm hồn con người... để diễn tả niềm vui cũng như nỗi buồn trong cuộc sống, trong lao động, sinh hoạt hàng ngày của đồng bào dân tộc Thái. Thế nhưng, những giá trị văn hóa đó giờ đây đã và đang bị mai một dần...
Huyện Quỳ Châu là một trong những huyện miền núi nghèo của tỉnh Nghệ An với phần đông là đồng bào dân tộc Thái sinh sống. Khi đến xã Châu Phong, chúng tôi hết sức ngỡ ngàng khi những thế hệ trẻ tại một số thôn bản nơi đây đã trở nên hết sức “tân tiến”, họ thậm chí còn không biết đến Cồng chiêng là giá trị văn hóa đã gắn liền với dân tộc của mình từ bao đời nay.
Đó là câu chuyện buồn có thật tại xã Châu Phong, hầu hết các thế hệ trẻ tại các thôn bản nghèo của địa phương này đều không còn “mặn mà” với Cồng chiêng. Nói đến vấn đề này, ông Vi Đình Tiến – Trưởng bản bản Bua cho chia sẻ với PV trong sự nuối tiếc: “Đã gần 10 năm trở lại đây, các thế hệ trẻ không biết đến văn hóa Cồng chiêng nữa, trong làng tôi giờ đây các nhà dân đều đã bán hết Cồng chiêng đi để mua loa đài về nghe nhạc. Là một trưởng bản tôi cũng xót xa lắm, rồi đây các thế hệ con cháu sau này sẽ không ai biết đến Cồng chiêng nữa”.
Anh Vi Văn Huyền với bộ Cồng chiêng đang trở thành "hàng hiếm" của bản
Cũng theo chia sẻ của ông Tiến, thì hiện nay trong bản Bua chỉ còn lại một nhà duy nhất giữ lại được một bộ Cồng chiêng. Đó là nhà anh Vi Văn Huyền, thấy PV ngỏ ý muốn xem bộ Cồng chiêng này, anh Huyền vui vẻ nhận lời. Lò mò ở góc bếp, anh Huyền lôi ra một bộ Cồng chiêng cũ kĩ, bám đầy tro bụi do đã lâu ngày không còn được sử dụng. Anh Huyền cũng cho biết: “Cả làng còn mỗi bộ Cồng chiêng nhà tôi, đây là kỷ niệm bố tôi để lại, nhiều lần khó khăn quá tôi định bán đi để đóng tiền học cho con. Nhưng lại gạt đi vì đó là tài sản quý nhất còn lại mà ông bà, bố tôi để lại”.
Anh Huyền cũng cho hay: “Trong làng mỗi lần có người mất cũng đều phải đến xin mượn để làm lễ tiễn đưa người quá cố về nơi an nghỉ, vì ở trong làng này nhà nào cũng đã bán Cồng chiêng rồi. Giờ, cả làng mấy trăm hộ dân thuận Thái này bộ cồng chiêng nhà tôi coi như thành...của hiếm, của độc đấy!”.
Theo người lớn tuổi trong làng cho biết, Cồng chiêng là bản sắc văn hóa của đồng bào người Thái, nó gắn liền với cuộc sống của người dân nơi đây từ bao đời nay. Trước đây, Cồng chiêng là tiếng nói tri ân của người dân cảm tạ thần linh vào mỗi mùa mừng lúa mới, là tiếng lòng đưa tiễn những người đã mất...Thế nhưng, giờ đây tiếng Cồng chiêng trở nên xa lạ với những thế hệ trẻ nơi miền núi nghèo này và cũng rất nhanh chóng bị thay thế bởi những dòng nhạc lai căng, lạ lẫm...
Tại bản Tóng 2 (xã Châu Phong), ông Lương Văn Luật - Bí thư chi bộ xóm phải nghĩ một hồi lâu mới nhớ ra nhà còn giữ được Cồng chiêng. Đến nhà ông Lương Văn Thắng, đây là hộ gia đình duy nhất còn giữ lại Cồng chiêng của bản này. Ông Thắng cho hay: “Thú thật mấy năm nay Cồng chiêng nhà tôi cũng không dùng đến, trẻ con trong làng giờ này chỉ có nghe nhạc trẻ thôi. Còn chúng tôi già cả rồi, chỉ mong đến tết cổ truyền để được lôi cồng chiêng ra đánh cho đỡ nhớ thời xa xưa”.
Tại bản Piếng Điếm của xã này là bản còn giữ được nhiều cồng chiêng nhất cũng chỉ khoảng 5-6 bộ. Theo anh Vi Văn Linh - Trưởng bản cho biết: "Trước đây bản chúng tôi Cồng chiêng nhiều lắm. Hầu hết nhà nào cũng có ít nhất 1 bộ nhưng do nhiều lý do nên hầu hết đã bán đi từ nhiều năm trước. Hiện tại còn lại các gia đình ông Lang Thái Loan, Lang Đình Hồng, Vi Văn Dự, Trần Văn Vỹ, Vi Thái Linh đang giữ được mỗi nhà 1 bộ. Tuy nhiên, hầu hết cũng đều ít sử dụng đến hoặc không sử dụng đến. Trong các ngày lễ, ngày tết hiếm hoi lắm mới nghe được tiếng Cồng chiêng của bản làng. Chúng tôi thấy cũng buồn vì một nét đẹp văn hóa đang ngày càng bị mai một".
Được biết, trước việc văn hóa Cồng chiêng ngày càng bị mai một nên một số người lớn tuổi tại xã Diên Lãm (huyện Quỳ Châu) đã ra một quy ước là hạn chế bán Cồng chiêng cũ. Theo đó, tất cả các hộ gia đình còn giữ được Cồng chiêng phải bảo quản và đưa ra đánh trong các ngày lễ, tết.
Trao đổi với PV, ông Trần Việt Đức - Trưởng phòng Văn hóa huyện Quỳ Châu, cho biết: "Hiện, văn hóa Cồng chiêng vẫn đang được các bản làng sinh hoạt bình thường. Tại các ngày lễ, ngày tết thì hầu hết các bản làng vẫn còn đánh Cồng chiêng, tất nhiên là không được phổ biến như thời trước nữa. Hiện tại, huyện không có dự án nào để bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa này nhưng Phòng văn hóa cũng như các xã vẫn luôn chú trọng công tác tuyên truyền, giáo dục ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc, trong đó có nét đẹp văn hóa Cồng chiêng cho đồng bào dân tộc Thái trên địa bàn huyện Quỳ Châu".
Đình Tiệp