Hát then, đàn tính là loại hình nghệ thuật tiêu biểu không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc Tày, Nùng Lạng Sơn. Nhắc đến hát then, không thể không nhắc tới vai trò quan trọng của cây đàn tính – nhạc cụ tạo nên sự độc đáo, khác biệt của những điệu then. Để bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật hát then, đàn tính, những năm qua, các cấp, ngành và Nhân dân Xứ Lạng đã có nhiều hoạt động thiết thực.
Bà Ấu Thị Nga Sơn, Phó Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa tỉnh cho biết: Cùng với bộ xóc nhạc, cây đàn tính là nhạc cụ quan trọng trong trình diễn nghi lễ thực hành then – nghi lễ quan trọng gắn bó chặt chẽ với đời sống tâm linh, tình cảm của bà con dân tộc Tày, Nùng Xứ Lạng. Bên cạnh đó, cây đàn tính cũng được sử dụng để đệm những điệu hát then vào nhiều dịp trọng đại của làng, xã như: hội làng, hội lồng tồng… và có mặt trong tất cả những ngày vui như: ngày cưới, mừng thọ, mừng nhà mới, cầu an… Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, dù xã hội đã nhiều thay đổi nhưng đến nay, loại hình nghệ thuật hát then, đàn tính vẫn chiếm một vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Tày, Nùng. Do đó, hiện nay, việc chế tác đàn tính phục vụ hát then được nhiều nghệ nhân trong tỉnh thực hiện.
Cây đàn tính là nhạc cụ không thể thiếu trong các buổi sinh hoạt của CLB bảo tồn dân ca thị trấn Bình Gia, huyện Bình Gia
Theo ông Hoàng Văn Thạch, nghệ nhân chế tác đàn tính ở xã Hoàng Đồng, thành phố Lạng Sơn, để có những giai điệu then trong trẻo, ấm áp thì cây đàn tính là một yếu tố đặc biệt quan trọng. Cây đàn tính hay còn gọi là tính tẩu, thường có 2 dây hoặc 3 dây, có thể độc tấu, đệm cho hát, múa và hòa tấu cùng các loại nhạc cụ dân tộc thuộc bộ hơi, như: sáo trúc, sáo bầu, đàn nhị… Đàn tính có khả năng diễn tấu năng động, linh hoạt. Muốn có được cây đàn tốt, thanh âm chuẩn thì người thợ còn phải biết hát các điệu then, hiểu về những quãng âm, nhạc lý cơ bản. Ông Thạch cho biết: Tôi đam mê hát then nên cách đây 5 năm, tôi học hỏi một số nghệ nhân và tự làm đàn tính. Hiện nay, mỗi năm, tôi cung cấp từ 50 đến 60 chiếc đàn cho bà con trong tỉnh.
Theo thống kê chưa đầy đủ của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL), Lạng Sơn hiện có khoảng 10 nghệ nhân chế tác đàn tính, có trên 60 câu lạc bộ và nhóm người hát then, đàn tính với khoảng 1.500 thành viên tham gia. Các CLB hát then, đàn tính được thành lập với vai trò của Hội Bảo tồn Dân ca tỉnh đã góp phần đưa hát then, đàn tính phát triển sâu rộng trong cộng đồng và trở thành một phần quan trọng trong di sản “Thực hành Then” được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới (năm 2019).
Ông Phan Văn Hòa, Phó Giám đốc Sở VHTTDL cho biết: Những năm qua, ngành VHTTDL đã thực hiện nhiều hoạt động nhằm bảo tồn và phát huy loại hình nghệ thuật hát then, đàn tính như: sưu tầm, ghi chép những bài then, điệu tính gắn với đời sống sinh hoạt văn hoá, tín ngưỡng của bà con Tày, Nùng; sưu tầm các dụng cụ gắn liền với nghi lễ thực hành then và hát then cổ, trong đó, có 10 cây đàn tính cổ đưa vào bảo tàng phục vụ công tác trưng bày, triển lãm; hằng năm, khuyến khích mở từ 3 đến 5 lớp truyền dạy dân ca hát then, đàn tính trong cộng đồng; tăng cường quảng bá, giới thiệu hình ảnh hát then và trưng bày cây đàn tính tại các gian hàng trưng bày khi tham gia các sự kiện quảng bá du lịch trong, ngoài tỉnh…
Đặc biệt, ngành VHTTDL còn chú trọng bồi dưỡng, khuyến khích các nghệ nhân hát then, đàn tính truyền dạy sâu rộng di sản này trong cộng đồng, từ đó thành lập các CLB hát then, đàn tính tại các điểm du lịch như: Quỳnh Sơn, Chiến Thắng, Vũ Lăng (Bắc Sơn), Hữu Liên, Yên Thịnh (Hữu Lũng), Mông Ân (Bình Gia)… Nhờ đó, hát then, đàn tính đã được nhiều du khách trong, ngoài tỉnh biết đến và trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng của Xứ Lạng.
Không dừng lại ở đó, nhằm tạo không gian phát triển các điệu then, đàn tính, ngành VHTTDL thường xuyên đưa nghệ nhân biểu diễn tại các cuộc liên hoan hát then, đàn tính toàn quốc, đồng thời tạo sân chơi nhằm thúc đẩy phong trào hát then, đàn tính phát triển như: tổ chức liên hoan hát then, đàn tính các CLB tỉnh Lạng Sơn mở rộng lần I, II; đưa các nghệ nhân hát then, đàn tính biểu diễn tại nước ngoài…
Có thể nói, giữa cuộc sống hiện đại, với nhiều dòng nhạc và nhạc cụ được du nhập mạnh mẽ, việc lưu giữ những nét đặc sắc của cây đàn tính – nhạc cụ của đồng bào dân tộc Tày, Nùng Xứ Lạng đã, đang và sẽ đưa loại hình âm nhạc này phát triển hơn trong cộng đồng. Qua đó, góp phần để lời then, tiếng tính của quê hương cùng những làn điệu dân ca tiếp tục sống mãi với thời gian.
Tuyết Mai