Cà Mau được hình thành nên từ sự bồi lắng phù sa ven biển với hệ sinh thái “đất mặn, đồng chua”, bạt ngàn rừng ngập mặn, ngập lợ. Qua ngàn năm giữ rừng, lấn biển để mở mang bờ cõi, bao lớp người tiếp nối cải tạo đất đai trở thành đồng bằng trù phú, vượt qua bao khó khăn, đưa nền nông nghiệp phát triển để gầy dựng sự ấm no, sung túc... Trong nông nghiệp, nước là yếu tố hàng đầu. Tuy nhiên, trong suốt hành trình ấy, chưa bao giờ Cà Mau được tận hưởng vị ngọt của nền nông nghiệp trong “đại gia đình” 9 nhánh Cửu Long từ “dòng sữa mẹ” Mê Kông. Vì thế, tìm ngọt luôn là khát vọng lớn lao qua bao thế hệ của vùng đất này, cũng như bán đảo Cà Mau. Hơn lúc nào hết, khi tác động của biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, thì khát vọng ấy thêm cháy bỏng...
Cà Mau là thành viên trong đại gia đình bán đảo Cà Mau với diện tích tự nhiên 522.119 ha, chiếm 13,13% diện tích ĐBSCL. Đường bờ biển dài 254 km từ Đông sang Tây. Xa nhất về phía biển, nên Cà Mau là địa phương duy nhất của ĐBSCL không được tận hưởng từ dòng ngọt sông Mê Kông.
Mọi hoạt động sản xuất đến đời sống đều "hứng của trời" hay khai thác tầng nước ngầm để giải cơn khát. Tuy là địa phương có lượng mưa cao trong khu vực, nhưng do không có hệ thống trữ lại bởi địa hình đất thấp, nên mưa thì bị ngập, mùa khô thì lại thiếu nước ngọt. Cùng với đó, theo kết quả đánh giá khí hậu được tỉnh công bố vào năm 2020 thì diễn biến lượng mưa thực tế của địa phương đang giảm dần với mức giảm 1,7% cho cả năm. Còn theo kết quả đánh giá của Kế hoạch hành động ứng phó với biến đổi khí hậu tỉnh Cà Mau thực hiện năm 2016, khí hậu Cà Mau có nhiều bất thường, nhất là trong những thập niên gần đây; thời kỳ khô hạn kéo dài gây hạn hán, mưa với cường độ cao gây ngập úng cục bộ; tình trạng xâm nhập mặn với diện tích ngày càng tăng.
Những mùa khô… lịch sử
Để ứng phó và sản xuất phù hợp trước tự nhiên khắc nghiệt trên vùng đất đồng chua, nước mặn, nông dân các địa phương nội đồng (không giáp biển) như TP Cà Mau, Thới Bình, Cái Nước hay vùng ngọt Trần Văn Thời phải luôn đối mặt với công cuộc ngăn mặn, giữ ngọt. Sống và sản xuất trên vùng đất rất dễ chịu sự tổn thương, nên mỗi khi “mẹ thiên nhiên” không được bình thường thì cũng là lúc bao của cải, sự kỳ vọng đều trôi theo những giọt mồ hôi trên đồng hạn, hay ngậm ngùi trước trắng trời ngập úng. Cứ mùa nắng thì gây hạn hán, thiếu nước ngọt; còn mùa mưa thì ngập, phải xả bỏ. Điệp khúc ấy không chỉ gây thất bát dẫn đến thiếu ăn vụ mùa, mà là khát nước đến tức thì khi ruộng vườn, kênh mương khô khốc. Sụp lún hay ngập đều gây thiệt hại nặng nề về hạ tầng, sản xuất, để lại hậu quả lâu dài trên mọi phương diện đời sống cho một địa phương vốn còn nhiều khó khăn như Cà Mau.
Hạn hán làm khô cạn nguồn nước trên các tuyến kênh vùng ngọt, dẫn đến làm thay đổi địa chất, gây ra sụp lún nhiều công trình giao thông (Ảnh chụp tại ví trí sụp lún trên tuyến Tắc Thủ-Đá Bạc, mùa khô năm 2020)
Nhắc lại thời điểm mùa khô 2016, toàn vùng ngọt Trần Văn Thời cạn kiệt. Đồng ruộng, ao đìa, ngay cả những trục kinh cấp 1 cũng khô cạn hoàn toàn. Không những hết nước cho sản xuất, bảo vệ hệ sinh thái ngọt, mà khô hạn kéo dài đã làm nhiều vùng khát nước sinh hoạt, hàng ngàn hộ gia đình phải di chuyển tuyến đường khá xa mua từng bình nước để uống, mà cầm cự chờ... mưa. Hạn hán khốc liệt làm thay đổi địa hình đất, kéo theo đó là sụp lún đất, phá huỷ nhiều tuyến đường quan trọng về trung tâm các xã: Khánh Hải, Khánh Bình Đông, Trần Hợi, mà theo những người sống lâu năm trên vùng đất này là chưa từng thấy bao giờ. Không khí oi bức, cảnh tượng xơ xác vì nắng hạn, vì sụp lún đất, tạo nên khung cảnh âu lo trên vùng đất vốn hàng chục năm bình yên, tốt tươi vụ mùa sinh thái ngọt.
Như lời cảnh báo, để rồi 4 năm sau đó, năm 2020, kịch bản cũ lặp lại. Nhưng đó không chỉ là những tuyến lộ nông thôn mà còn là những tuyến đường lớn, trục chính, quan trọng như: Tắc Thủ - Co Xáng - Đá Bạc; Co Xáng - Cơi Năm - Khánh Bình Tây… sụp lún nhiều đoạn lớn, mất cả mặt đường, gây tê liệt hoàn toàn giao thông thuỷ, bộ trên một vùng rộng lớn. Ngay cả câu chuyện cứ nghĩ chỉ xảy ra vào mùa mưa bão mới gây tác động lên đê biển, ấy vậy mà ngay giữa mùa khô năm ấy, nhiều đoạn đê biển cũng sụp lún nghiêm trọng, gây hoang mang, dẫn đến nhiều luồng quan điểm khác nhau của cả nhà quản lý, nhà khoa học. Áp lực của khô hạn làm chênh mức ngăn mặn tại các tuyến cống đến mức dẫn đến hàng loạt vị trí xảy ra sự cố, làm xoáy đáy cống, trong đó có cống Trùm Thuật Nam (xã Khánh Hải, huyện Trần Văn Thời) làm nước mặn tràn vào vùng ngọt hoá, phá huỷ môi trường sinh thái, để lại hậu quả kéo dài trong nhiều mùa vụ trồng lúa tiếp theo, lan rộng trên địa bàn nhiều xã. Trên ngàn tỷ đồng là con số thiệt hại được thống kê sơ bộ về ảnh hưởng do hạn hán gây ra trong một mùa khô hạn được xem là lịch sử, chưa từng thấy bao giờ.
Hạn hán năm 2020 đã làm khô kiệt những trục kênh trữ nước phục vụ sản xuất vùng ngọt huyện Trần Văn Thời
Nước của trời cạn dần khi chia nửa 2 mùa không còn diễn ra theo quy luật của tự nhiên. Nước của biển vì thế tiến sâu vào nội đồng những khi mùa hạn đến. Năm nào cũng vậy, hễ mùa mưa vừa kết thúc cũng là lúc cảnh báo xâm nhập mặn được phát đi liên tục. Có một thực tế dẫn đến nhận định là Cà Mau không có việc xâm nhập mặn, vì… hầu hết đã mặn, chỉ còn lại những vùng được bao ví thông qua hệ thống thuỷ lợi, hay vùng rừng U Minh Hạ. Thực tế, người nông dân vùng sâu trong nội đồng như TP Cà Mau, Cái Nước, Thới Bình, U Minh, Trần Văn Thời đã chuyển dần hệ sản xuất theo diễn thế của tự nhiên, từ chuyên lúa sang lúa - tôm. Theo quy hoạch sử dụng đất đến năm 2020, huyện Cái Nước không còn diện tích đất trồng lúa là một thực tế chứng minh. Điều này đồng nghĩa, vùng đất nội đồng giờ không còn phải nghĩ đến việc ngăn mặn, giữ ngọt như đã đề cập ở trên, mà có chăng là những công trình thuỷ lợi ngăn triều cường, chống tràn.
Không xâm nhập mặn vì… nơi nào cũng mặn!
Theo kết quả thống kê đất đai năm 2020 của tỉnh, tổng diện tích đất trồng lúa trên địa bàn là 95.549 ha, tập trung ở Trần Văn Thời, Thới Bình, U Minh và một phần TP Cà Mau. Nếu so với kết quả kiểm kê năm 2018 thì đất trồng lúa đã giảm trên 3.000 ha, trong đó có chuyển sang nuôi trồng thuỷ sản hệ sinh thái mặn, mà ở đây là con tôm.
Mùa khô hạn lịch sử 2019-2020 đến sớm và kéo dài làm tăng độ mặn rất cao, dẫn đến nhiều thửa lúa trên đất nuôi tôm ở huyện Thới Bình bị thiệt hại hoàn toàn. (Ảnh chụp đầu năm 2020 tại xã Tân Bằng, huyện Thới Bình).
Công cuộc ngăn mặn, giữ ngọt trải qua nhiều thập kỷ với quyết tâm rất lớn nhưng chưa bao giờ ngơi nghỉ, khi mà phân tranh mặn - ngọt vẫn còn đó khá mong manh. Cà Mau đã quy hoạch 2 vùng rõ rệt, là Nam Cà Mau và Bắc Cà Mau, với hệ thống thuỷ lợi ứng với hệ sinh thái sản xuất. Vùng Bắc Cà Mau có diện tích tự nhiên hơn 154.414 ha, bao gồm một phần diện tích huyện Thới Bình, TP Cà Mau, toàn bộ huyện U Minh và phần lớn diện tích huyện Trần Văn Thời, sản xuất theo hệ sinh thái ngọt, chuyên lúa. Nhưng trên thực tế, sau nhiều năm chưa thể khép kín hệ thống thuỷ lợi, nên phần lớn diện tích vùng này đã chuyển sang luân canh mặn, ngọt. Đó là lúa - tôm, kể cả những đầm tôm siêu thâm canh, làm cho bức tranh “vùng xanh” như... tấm da beo.
Khi chúng ta mãi loay hoay với câu chuyện khép kín tiểu vùng thì trên thực tế, việc chuyển đổi sản xuất của người dân đã có sự vận động liên tục, và cứ thế chúng ta mãi đi sau, lại tiếp tục lập quy hoạch, bổ sung quy hoạch, hụt hơi chạy theo tính tiên phong của người dân. Câu chuyện xảy ra ở ấp Tân Thời, Tân Thuộc của xã An Xuyên, TP Cà Mau sau sự kiện vào mùa khô 2016 là một minh chứng. Đây là vùng chuyên lúa 2 vụ bội thu, mang lại đời sống ổn định cho nông dân. Mùa khô hạn khốc liệt năm ấy, dòng mặn vượt qua trung tâm TP Cà Mau, tiến sâu qua cống ngăn mặn Cà Mau, ngược dòng Phụng Hiệp. Để rồi, trước sức hấp dẫn quá lớn của con tôm, nơi này bỗng nhiên trở thành mùa tôm, vụ lúa. Vì sao người dân đưa nước mặn lên ruộng lúa để nuôi tôm? Câu hỏi của một vị lãnh đạo UBND tỉnh đặt ra vào thời điểm ấy đến giờ vẫn còn mang tính thời sự. Và không khó tìm ra câu trả lời, đó là vì nước mặn đã đến con kênh trước nhà người dân. Dù có quyết tâm ngăn mặn, giữ ngọt, kể cả việc chính quyền dùng phương tiện bơm mặn ra khỏi ruộng, nhưng giờ phần lớn vùng này cũng đã luân canh lúa - tôm, quyện hoà giữa 2 dòng sinh thái.
Lực lượng dân quân tự vệ giúp nông dân thu hoạch lúa do mưa dầm, gây ngập sâu vùng ngọt huyện Trần Văn Thời vào tháng 10 năm 2020
Câu chuyện trên không chỉ xảy ra ở đất lúa, đâu đó đã diễn ra âm ỉ nhiều năm qua ở xứ rừng U Minh, tại các xã Khánh An, Nguyễn Phích, Khánh Hoà… để rồi công tác quy hoạch sản xuất phải chạy theo, cho hợp lòng dân và nhận ra rằng đó là “thuận thiên”.
Không thể phủ nhận lợi thế của nước mặn để phát triển sản xuất phù hợp nhằm thuận thiên, mang lại hiệu quả kinh tế, tuy nhiên việc tìm ngọt cho đồng mặn Cà Mau nói riêng và bán đảo Cà Mau nói chung lại là kết quả cho bài toán phát triển mang tính bền vững từ những gì thực tế đã minh chứng. Mục tiêu của việc tìm ngọt giờ đã có nhiều thay đổi, đó không phải nhất nhất là ngăn mặn, giữ ngọt triệt để, bao ví để giữ hay phát triển hệ sinh thái ngọt, mà đó là sự “pha loãng” giữa mặn - ngọt, sử dụng nguồn nước hợp lý, cho mô hình phát triển bền vững, phù hợp với thực tế, thuận thiên và cũng thuận lòng dân.
Một thực tại khác nữa cho thấy vì sao khát vọng tìm ngọt của Cà Mau luôn cháy bỏng, khi mà mỗi năm địa phương phải chi ra hàng chục tỷ đồng để phòng, chống cháy rừng vào mùa khô ở khu vực rừng U Minh Hạ. Đó là chưa nói đến khi xảy ra sự cố thì thiệt hại không thể lường trước được, có thể xem như là thảm hoạ, như câu chuyện xảy ra cách nay 20 năm khi rừng U Minh Hạ cháy lớn. Không có nước để chữa cháy, lúc đó có quan điểm là đào kênh dẫn nước mặn vào chữa cháy. Đây thật sự là đại hoạ về môi trường tự nhiên. Khu dự trữ sinh quyển thế giới tại Vườn Quốc gia U Minh Hạ với trên 8.000 ha rừng nguyên sinh là tài sản vô giá không gì có thể đánh đổi.
Cái nắng tháng 4 cháy rực cả trời, càng làm cho khát vọng tìm ngọt của người Cà Mau nói riêng và bán đảo Cà Mau nói chung từ sông Mê Kông càng thêm vội vã. Tin mừng là công trình thuỷ lợi “siêu khủng” thể hiện “Ý Đảng, lòng dân” được khánh thành (đại công trình thuỷ lợi Cái Lớn, Cái Bé, tỉnh Kiên Giang) đã thắp lên niềm tin cho khát vọng dẫn dòng ngọt về tưới mát đồng đất Cà Mau, khi giai đoạn 2 của dự án sắp được triển khai./.
Trần Nguyên - Phong Phú - Văn Đum - Hoàng Diệu