Trao truyền di sản văn hóa cho thế hệ trẻ

Nghệ nhân Ưu tú Hù Cố Xuân là “cây đại thụ về văn hóa” của dân tộc Si La ở xã Kan Hồ, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Bà đã trao truyền những di sản văn hóa truyền thống của cha ông cho thế hệ trẻ. Ảnh: Ngọc Ánh

Trao truyền di sản

Cách đây gần chục năm, để phục xây dựng công trình thủy điện Lai Châu, đồng bào Si La sống dưới lòng hồ đã di chuyển về nơi ở mới theo dự án di dân tái định cư. Chuyển đến khu tái định cư mới gần trung tâm xã Kan Hồ, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu, việc đi lại của bà con dân tộc Si La được thuận tiện hơn. Tuy nhiên, do không gian văn hóa sinh tồn của đồng bào bị thay đổi, dẫn tới nguy cơ mai một nhiều nét đẹp văn hóa truyền thống. Các lễ cúng bản, lễ cúng cơm mới, lễ cúng hồn lúa… không còn được đồng bào tổ chức thường xuyên như trước đây. Các làn điệu dân ca, dân vũ, điệu múa truyền thống dần dần bị mai một.

Lo lắng trước nguy cơ mai một những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc mình, các nghệ nhân Hù Chà Khao, Hù Cố Xuân ở bản Seo Hai đã tranh thủ các buổi tối kiên trì truyền dạy hát, dạy các điệu múa cổ truyền của dân tộc Si La cho đội văn nghệ của bản và của xã. Nghệ nhân Hù Cố Xuân cho biết: “Trước đây, người Si La thường dùng lời ca, tiếng hát để gửi gắm cảm xúc của mình. Khi các cháu thêm tuổi hoặc dựng vợ, gả chồng đều được người lớn hát mừng.

Trong tình yêu đôi lứa, trai gái muốn tìm hiểu nhau thì trao cho nhau câu hát giao duyên. Trong đám tang, người Si La hát thay tiếng khóc tiễn đưa người quá cố. Khi lên nương hay xuống suối thì hát để bộc lộ tâm tư, tình cảm. Vào dịp lễ, tết thì dân bản tổ chức múa hát vui vẻ. Đi cùng với những bài dân ca, dân vũ là các loại nhạc cụ sáo trúc, đàn, lạc… Những câu hát này nếu không được truyền dạy, giải thích cho con cháu thế hệ trẻ người Si La thì các cháu sẽ không hiểu, không biết vận dụng vào từng hoàn cảnh của cuộc sống”.

Năm 2017, được sự hỗ trợ kinh phí từ Đề án hỗ trợ bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống phi vật thể cho các dân tộc dưới 5.000 người, Sở VHTTDL tỉnh Lai Châu phối hợp với Vụ Dân tộc (Bộ VHTTDL) tổ chức một lớp truyền dạy dân ca, dân vũ cho các cháu thế hệ trẻ dân tộc Si La. Nghệ nhân Hù Cố Xuân và Hù Cố Chối, cán bộ văn hóa xã Kan Hồ được mời làm “giảng viên” của lớp học. Sau gần một tuần được truyền dạy, hơn 20 học viên người Si La ở hai bản Seo Hai và Sì Thao Chải tham gia lớp học đều say sưa, thích thú.

Em Pờ Cố Bề, bản Seo Hai chia sẻ: “Được học các làn điệu dân ca, những điệu múa cổ truyền và giải thích ý nghĩa, bối cảnh thể hiện những bài hát, điệu múa của người Si La, em cảm thấy rất vui. Từ những buổi học hát, em hiểu thêm về ý nghĩa của từng bài hát, điệu múa, từ đó, biết yêu quý hơn những di sản văn hóa truyền thống của dân tộc mình”.

Tại tỉnh Cao Bằng, Bộ VHTTDL đã triển khai Dự án “Bảo tồn bản văn hóa truyền thống dân tộc Lô Lô xóm Khuổi Khon, xã Kim Cúc, huyện Bảo Lạc, tỉnh Cao Bằng”. Trước đó, một lớp truyền dạy văn hóa phi vật thể cho dân tộc Lô Lô cũng được Sở VHTTDL tỉnh phối hợp với Vụ Văn hóa dân tộc tổ chức. 7 nghệ nhân người Lô Lô (đều ở xã Hồng Trị) được mời truyền dạy cho lớp học với 100 học viên dân tộc Lô Lô tham gia trong thời gian một tuần.

Nghệ nhân Chung Văn Sấn, xóm Khau Cà, xã Hồng Trị, huyện Bảo Lạc là một trong 7 “giáo viên” đứng lớp tự hào chia sẻ: “Được lên lớp truyền dạy cho cộng đồng dân tộc mình thấy được những nét đẹp của văn hóa dân tộc, tôi cảm thấy rất vui. Từ lớp học này, các cháu thấy được những nét văn hóa đặc sắc, giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc Lô Lô, từ đó, biết trân trọng và có ý thức gìn giữ, bảo tồn văn hóa truyền thống cha ông đã để lại”.

Những trợ lực từ dự án, chính sách

Theo Thứ trưởng Bộ VHTTDL Hoàng Đạo Cương, hiện nay, thách thức lớn nhất mà hầu hết các di sản văn hóa phi vật thể đều phải đối diện đó là có một bộ phận giới trẻ chưa cảm nhận hết giá trị của di sản do bị ảnh hưởng bởi các trào lưu mới nên ít tìm thấy sự say mê để theo học, thực hành. Trong khi đó, các nghệ nhân cao tuổi ngày càng già yếu, nhiều người đã mất, chưa kịp truyền thụ cho thế hệ trẻ. Một số địa phương do điều kiện còn hạn chế, nên chưa có chính sách đãi ngộ mức độ cao đối với nghệ nhân để họ yên tâm thực hành nghề.

Đồng bào Lô Lô xã Kim Cúc, huyện Bảo Lạc, tỉnh Cao Bằng đã bảo tồn, phát huy được di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc nhờ những trợ lực từ các dự án, chính sách về bảo tồn, phát huy di sản văn hóa phi vật thể các DTTS. Ảnh: Ngọc Ánh

Bên cạnh đó, di sản văn hóa phi vật thể là loại hình văn hóa được trao truyền chủ yếu bằng hình thức truyền miệng nên việc sưu tầm và thực hành di sản ở cơ sở còn gặp nhiều khó khăn. Một số địa phương chưa có kế hoạch cụ thể trong công tác bảo vệ và phát huy các giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Đội ngũ cán bộ, công chức văn hóa cơ sở phải kiêm nhiệm và phụ trách nhiều lĩnh vực cùng lúc nên việc nghiên cứu các văn bản quản lý Nhà nước nói chung và quy định của Luật Di sản văn hóa nói riêng chưa sâu sát. Trong khi đó, mô hình quản lý văn hóa cấp xã, phường còn thiếu sự thống nhất về chức năng, chế độ, chính sách, nội dung và kinh phí hoạt động cho công tác này do đó gặp nhiều khó khăn.

Trong Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I (2021-2025), Bộ VHTTDL chủ trì, phối hợp triển khai Dự án số 6 “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các DTTS gắn với phát triển du lịch”, trong đó có chính sách hỗ trợ cho các nghệ nhân tổ chức truyền dạy di sản văn hóa dân tộc. Hiện tại, Bộ VHTTDL đã có văn bản hướng dẫn triển khai Dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các DTTS gắn với phát triển du lịch” gửi UBND các tỉnh để giao Sở VHTTDL là cơ quan đầu mối, chủ trì tham mưu triển khai thực hiện Dự án 6; phối hợp với các cơ quan chuyên môn trực thuộc UBND tỉnh, thành phố rà soát, tổng hợp, đề xuất các chỉ tiêu, nhiệm vụ, nguồn vốn giai đoạn I (2021-2025) và hằng năm.

Ngọc Ánh