Tác động của biến đổi khí hậu cùng với quá trình phát triển kinh tế-xã hội trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp đã ảnh hưởng đến đa dạng sinh học tại Vườn quốc gia Tràm Chim. Hướng tới mục tiêu bảo tồn, khai thác bền vững giá trị tài nguyên, tỉnh Đồng Tháp đã quyết liệt triển khai nhiều kế hoạch, giải pháp để ngăn chặn suy giảm đa dạng sinh học tại khu vực này.
Vườn quốc gia Tràm Chim thuộc hệ thống các khu rừng đặc dụng, đồng thời cũng được coi là khu bảo tồn đất ngập nước điển hình trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp. Vườn quốc gia nằm trên địa bàn huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp có diện tích khoảng 7.300 ha, nơi có hệ sinh thái đa dạng và được xem là Đồng Tháp Mười thu nhỏ với đầy đủ hệ sinh thái của một vùng đất ngập nước.
Thống kê cho thấy, VQG ghi nhận khoảng 130 loài thực vật, hình thành theo các kiểu quần xã đặc trưng như: quần xã sen, súng, lúa ma (lúa trời), cỏ ống, năng ống. Vườn Quốc gia Tràm Chim cũng là nơi cư trú của trên 250 loài chim nước, nhiều loài cá nước ngọt. Trong đó, nhiều loài chim quý, hiếm như te vàng, bồ nông, già đẫy và đặc biệt là sếu đầu đỏ - loài có tên trong Sách Đỏ thế giới, cần được bảo vệ vì có nguy cơ tuyệt chủng. Đây là khu Ramsar thứ 2.000 của thế giới đang được bảo tồn đa dạng sinh học.
Vùng đất ngập nước Tràm Chim ghi nhận đa dạng sinh học cao, đặc biệt có sự xuất hiện của nhiều loài chim quý
Theo đánh giá của các chuyên gia, biến đổi khí hậu có xu hướng làm nhiệt độ ngày càng tăng, hệ quả là hạn hán, nước cạn kiệt, dễ cháy trong mùa khô... Những tác động đó làm ảnh hưởng đến điều kiện sống của một số loài chim di cư, đặc biệt là sếu đầu đỏ. Đối với các loài thực vật, biến đổi khí hậu sẽ làm cho các hệ sinh thái này ảnh hưởng nặng nề như cây cỏ năng không còn củ do bị ngập úng hoặc quá khô khiến củ không phát triển được... Đặc biệt là quần xã rừng tràm, nếu bị ngập nước lâu ngày tràm sẽ bị đổ ngã hoặc kém phát triển; nếu quá khô tràm rất dễ cháy gây ảnh hưởng đến đa dạng sinh học của Vườn.
Ngoài ra, việc xây dựng các đập thủy điện trên thượng nguồn có khả năng tác động lớn đến ĐBSCL nói chung và Vườn quốc gia Tràm Chim nói riêng. Ảnh hưởng trực tiếp có thể làm mất đi một số loài cá không trở về thượng nguồn sinh sản, giảm nguồn thức ăn của các loài chim nước. Ảnh hưởng đến dòng chảy sẽ làm thay đổi chế độ thủy văn, gây tác động rất lớn đến hệ động, thực vật.
Tại Đề án Bảo tồn Đa dạng sinh học tỉnh Đồng Tháp giai đoạn 2021-2025, công tác bảo tồn và phát triển bền vững các loài sinh vật được thực hiện chủ yếu trong tại khu bảo tồn. Vườn quốc gia Tràm Chim đã và đang thực hiện giám sát hệ chim nước, đặc biệt là các loài chim quý hiếm như Sếu Đầu đỏ (Grus antigone) định kỳ hàng tháng và giám sát thủy sản theo mùa nhằm đề ra giải pháp quản lý hiệu quả hệ sinh thái đất ngập nước.
Ngoài ra, tại Vườn quốc gia Tràm Chim còn khôi phục lại diện tích năng Kim làm giàu nguồn thức ăn cho Sếu Đầu đỏ; phục hồi Lúa ma (Oryza rufipogon) phục vụ nghiên cứu khoa học; phục hồi diện tích cây Hoàng đầu ấn làm phong phú hệ thực vật đặc trưng vùng Đồng Tháp Mười.
Việc kiểm soát và quản lý chặt chẽ các loài sinh vật lạ xâm lấn là một trong những nhiệm vụ được chú trọng triển khai đối với công tác bảo tồn. Đối với kiểm soát cây Mai dương tại Vườn quốc gia Tràm Chim, từ năm 2009 đến nay Vườn quốc gia Tràm Chim thực hiện đề án Diệt trừ cây Mai dương, cơ bản đã hạn chế sự phát tán của loài này nhằm hạn chế sự lấn át các loài động thực vật khác và hệ sinh thái, hệ thực vật tại các khu vực kiểm soát đã được phục hồi, thu hút các loài chim, các loài động vật khác đến trú ngụ, tái tạo cảnh quan môi trường, phục vụ khách tham quan du lịch.
Mới đây, nhằm nỗ lực ngăn chặn suy giảm đa dạng sinh học tại Vườn quốc gia Tràm Chim, UBND tỉnh Đồng Tháp đã phê duyệt Phương án quản lý rừng bền vững Vườn quốc gia Tràm Chim giai đoạn 2021 – 2030, trong đó nhấn mạnh tới mục tiêu bảo tồn hệ sinh thái đất ngập nước tiêu biểu của Đồng bằng sông Cửu Long, đồng thời phát triển các dịch vụ du lịch sinh thái có sự tham gia của cộng đồng địa phương, gắn kết văn hóa lịch sử của vùng, hướng tới quản lý theo các kế hoạch một cách bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường.
Về môi trường, phương án góp phần bảo tồn và phát triển các hệ sinh thái đất ngập nước, với khoảng 2.600 ha rừng tràm, 3.600 ha các sinh cảnh đồng cỏ tiêu biểu như: sen, súng, cỏ ống, mồm mốc, hoàng đầu ấn, lúa ma, năng ống, năng kim… Đảm bảo nơi cư trú, phân bố của nhiều loài động thực vật nguy cấp, quý hiếm thông qua các biện pháp quản lý điều tiết nước, các chương trình phòng cháy chữa cháy rừng, phục hồi các sinh cảnh rừng và bảo tồn đa dạng sinh học.
Từng phân khu được xác định chức năng phù hợp với điều kiện thực tế về các yếu tố tự nhiên và đa dạng sinh học để làm cơ sở thiết lập các biện pháp bảo tồn, khai thác, sử dụng hợp lý, bền vững đất ngập nước và cung cấp các dịch vụ du lịch sinh thái.
Trong đó, Khu A1: Là nơi bảo tồn tổng hợp các sinh cảnh đất ngập nước theo mùa làm nơi cư trú, kiếm ăn cho các loài chim nước; Khu A2: Là nơi bảo tồn rừng tràm, các loài thủy sản và các sinh cảnh khác; Khu A3, C: Là nơi bảo tồn, tái tạo toàn bộ các sinh cảnh đặc trưng phục vụ công tác phát triển du lịch sinh thái; Khu A4, A5: Là nơi bảo tồn các sinh cảnh đồng cỏ ngập nước theo mùa phù hợp với môi trường sống của các loài chim nước.
Về xã hội, phương án còn đặt mục tiêu giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho người lao động có kỹ năng hướng dẫn du lịch, câu lạc bộ đờn ca tài tử tại địa phương; nâng cao nhận thức về quản lý rừng bền vững; từng bước hoàn thiện hệ thống kết cấu hạ tầng. Thông qua việc cho thuê môi trường rừng kinh doanh du lịch sinh thái sẽ tạo ra việc làm, thu hút một số hộ dân vùng đệm có xe điện và các phương tiện, dịch vụ thân thiện với môi trường vào tham gia các hoạt động của du lịch sinh thái.
Qua đó, nâng cao nhận thức và tăng cường sự tham gia của chính quyền địa phương và cộng đồng vào các hoạt động bảo vệ phát triển rừng, qua đó nhằm giảm áp lực đối với công tác bảo vệ rừng, bảo tồn Vườn quốc gia Tràm Chim cũng như sức ép của cộng đồng dân cư sống ở ven khu rừng, hạn chế tình trạng xâm nhập vào rừng trái phép đặt bẫy, săn bắt động vật hoang dã.
Lê Mai