Đắn đo mãi, cũng tiếc, nhưng cuối cùng Huy quyết định bán căn nhà sàn truyền ba đời. Mái cọ dỡ xuống, người mua chỉ lấy nguyên bộ cột, kèo của căn nhà chở đi. Hơn 70 triệu đồng tiền bán, Huy đủ tiền làm căn nhà gỗ mới trên nền đất cũ. Không còn nhà sàn, bản sắc người Tày dường như phai nhạt.
Còn ít nhà sàn truyền thống ở huyện Pác Nặm, Bắc Kạn. Ảnh: Hương Lan
Hoàng Văn Huy ở Chợ Đồn (Bắc Kạn). Cũng như bao người cùng trang lứa, Huy lớn lên dưới nếp nhà sàn. Căn nhà ba gian, hai chái, dựng bằng gỗ tốt từ thời ông nội, đến Huy tiếp quản là đời thứ ba mà vẫn sừng sững giữa sương gió. Duy chỉ có mái lợp cọ là đã thay vài lần. Thế nhưng, trong bản, giờ phần lớn nhà sàn đã thay bằng nhà gỗ thấp, những bộ cột nhà sàn lũ lượt về xuôi.
Nhà sàn là đặc trưng của văn hóa đồng bào dân tộc Tày. Những căn nhà dựng bên sườn núi, có thêm sàn phơi. Dựng nhà sàn là để phòng thú dữ hằng đêm quấy phá. Chính giữa nhà là bếp lửa đỏ hồng mỗi đêm, nơi đó, những đứa trẻ như Huy nướng ngô, nướng sắn, má đỏ hây hây giữa đêm đông lạnh, nghe người già kể chuyện.
Huy bảo: Đúng là cũng tiếc nhưng giờ ở nhà sàn cũng nhiều bất tiện. Thóc, ngô chở về phải vác lên nhà rất vất vả. Máy cày, xe máy nhà nào cũng có nhưng để dưới sàn thì cũng không yên tâm. Nhà nào không bán cột nhà thì cũng phải đầu tư để sửa lại phần dưới sàn thành nơi ở, thành kho chứa đồ cũng tốn kém. Trong khi, người dưới xuôi thì thường xuyên lên tìm mua nhà sàn cũ. Chừng ấy lý do khiến cho phần lớn người dân không mấy đắn đo khi quyết định bán nhà sàn. Thay vì ở vùng núi thì những căn nhà sàn ấy lại dựng lên ở vùng xuôi nào đó.
Số lượng nhà sàn ở Bắc Kạn đã giảm đi đáng kể. Thống kê cuối năm 2022 cho thấy, cả tỉnh chỉ còn 5.401 nhà sàn. Trong đó, chỉ có 211 nhà sàn còn giữ kiến trúc truyền thống, có những huyện đông đồng bào dân tộc Tày như Bạch Thông cũng chỉ còn sáu nhà. Khó trách nhà sàn truyền thống khó phù hợp với cuộc sống hiện đại. Nhưng mất đi nhà sàn phần nào đó sẽ đánh mất bản sắc văn hóa của các dân tộc. Vì thế câu chuyện bảo tồn nhà sàn giờ đã là muộn.
Điều đáng mừng là Bắc Kạn đã nhận ra việc cần phải có giải pháp để bảo tồn nhà sàn. Tỉnh đã giao các sở, ngành, địa phương xem xét các giải pháp kỹ thuật về cải tạo, chỉnh trang, sửa chữa, phục hồi các kiến trúc nhà sàn truyền thống phù hợp với phong tục, tập quán của từng địa phương, vùng miền. Đồng thời, ngành văn hóa cũng đề xuất những ngôi nhà sàn có giá trị tiêu biểu, đặc biệt là những ngôi nhà sàn đã từng gắn với các sự kiện lịch sử, cách mạng trên địa bàn để có kế hoạch đề nghị xếp hạng, trùng tu, bảo tồn.
Thời gian qua, những người đam mê du lịch bụi “phát sốt” với bản Hang Táu ở Mộc Châu (Sơn La). Một bản nhỏ biệt lập, không điện, không sóng điện thoại và internet, chỉ có những căn nhà cũ kỹ, mộc mạc lại đang trở thành điểm đến thu hút khách. Hà cớ gì những bản nhà sàn lại không thể trở thành những điểm đến tương tự? Gắn với du lịch cộng đồng để người dân thấy những nếp nhà sàn cũ kỹ đang tạo nên sức sống mới trong phát triển kinh tế thay vì trở thành một món hàng hóa lũ lượt về xuôi, sơn phết mầu mè, đó là cơ hội để giữ lấy nhà sàn.
Tuấn Sơn