Trong đời sống văn hóa, hoạt động du lịch nhiều năm qua, xã hội nói chung, du khách và công chúng yêu nghệ thuật đã được thưởng thức những tác phẩm văn học, nghệ thuật mới ra đời từ việc khai thác các dữ liệu văn hóa, lịch sử, nghệ thuật truyền thống. Trong xu thế thúc đẩy du lịch phát triển hiện nay, đặc biệt trong đó du lịch văn hóa đang rất được chú ý và đang diễn ra nhiều hoạt động chuẩn bị cho Lễ hội đền Hùng 2023, có một số điều đáng suy ngẫm về việc vận dụng văn hóa, truyền thống vào gợi mở, làm đẹp, làm hay cho những sáng tạo đương đại.
Cần những sáng tạo trong hoạt động trình diễn sân khấu hóa tại Lễ hội đền Hùng.
1. Công chúng, du khách những năm gần đây được chiêm ngưỡng các tác phẩm nghệ thuật được thể hiện ngay trong những không gian văn hóa, lịch sử, truyền tải chính những nội dung về lịch sử, văn hóa, truyền thống của địa bàn sở tại. Các tác phẩm, sản phẩm, các hoạt động sáng tạo văn hóa, văn nghệ đó lại dần trở nên những thành tố mới, đóng góp vào việc bảo tồn các không gian văn hóa, các giá trị lịch sử và nghệ thuật của các di tích, danh thắng. Rộng hơn, quảng bá cho những vùng đất mang nhiều dấu ấn lịch sử, truyền thống.
Tùy theo điều kiện ở mỗi địa bàn, việc vận dụng cái cũ và truyền tải cái mới đó còn có những hiệu quả khác nhau. Nhưng nhìn chung, tạo nên cái mới độc đáo từ nền tảng của trầm tích văn hóa, lịch sử, truyền thống là hướng đi tích cực, đáng được thúc đẩy, khích lệ.
Công chúng yêu nghệ thuật trình diễn, du khách trong và ngoài nước mấy năm trước đã được biết đến chương trình biểu diễn thực cảnh “Ký ức Hội An”. Tác phẩm được coi là mới mẻ ở Việt Nam này, được các nghệ sĩ khai thác những nét văn hóa của danh thắng phố cổ Hội An (Quảng Nam), sử dụng sân khấu lớn trên mặt nước sông Hoài với “phông nền” là vẻ đẹp kiến trúc của nhà cổ Hội An. Cũng gây ấn tượng, có tiếng vang trong dư luận là chương trình biểu diễn thực cảnh “Tinh hoa Bắc bộ” với sân khấu mặt nước và khán đài lớn được xây dựng ở khu vực xã Sài Sơn, Quốc Oai, Hà Nội, khai thác những dáng nét độc đáo của tranh dân gian, đời sống nông dân xưa, tập quán canh tác, hình ảnh khu thắng tích chùa Thầy… thể hiện trên nền kỹ xảo ánh sáng, âm thanh hiện đại…
Một thí dụ khác, đã quen thuộc với nhiều người dân thành phố Huế là các tác phẩm điêu khắc được trưng bày trong các khuôn viên, vườn hoa bên bờ sông Hương. Nhiều tác phẩm ra đời từ các trại sáng tác có sự tham dự của nghệ sĩ trong nước và quốc tế. Tác phẩm điêu khắc trong không gian xanh giúp tăng thêm sắc mầu nghệ thuật trong lòng cố đô. Cũng chính trong không gian đô thị Huế với nhiều địa điểm của danh thắng, đền đài, hoàng cung, các kỳ festival Huế được tổ chức nhiều năm qua, hội tụ nhiều hình thức biểu diễn nghệ thuật cổ truyền, có hiện đại, có sự giao thoa cũ - mới, trong nước - ngoài nước…, làm phong phú thêm đời sống văn hóa và hoạt động du lịch trên đất cố đô.
Cũng có thể nhắc đến hệ thống tượng đài là các tác phẩm điêu khắc hoành tráng, đồ sộ vốn đã hiện diện ở nhiều công viên, không gian công cộng nơi các đô thị trên nhiều tỉnh, thành phố… Vài năm qua, trong không gian làng nghề đá cổ truyền Ninh Vân ở Hoa Lư, Ninh Bình, các nghệ sĩ đã tạo nên những tác phẩm điêu khắc mới, biến nơi đây thành không gian trưng bày, góp thêm tiềm năng tổ chức hoạt động văn hóa, nghệ thuật và phát triển du lịch cho địa phương. Có quy mô nhỏ gọn nhưng rất độc đáo, vào các thời điểm trước và sau khi dịch Covid-19 căng thẳng, là việc “biến” di tích đình Nam Hương bên hồ Gươm thành nơi trưng bày các tác phẩm của sinh viên Trường đại học Mỹ thuật Việt Nam. Tại đây, những bức tranh 3D, đèn, rèm, tranh lụa, các món đồ khảm tinh xảo… được tái tạo, sáng tạo từ hoa văn, họa tiết, hình nét trong tranh dân gian Hàng Trống, Đông Hồ đã gây ấn tượng với công chúng, du khách.
2. Nhưng phải thấy rằng, những sự xuất hiện như trên còn chưa đa dạng, phong phú. Chưa kể còn có những hạn chế trong việc tổ chức, duy trì. Trong giới nghề và mong muốn của ngành văn hóa, cũng đã có những ý kiến, ước mong về việc khai thác các không gian văn hóa, lịch sử và dữ liệu ở đó để tạo nên những tác phẩm, sản phẩm sáng tạo mới. Đồng thời, cũng qua sáng tạo của ngày hôm nay để lan tỏa rộng hơn các giá trị đa dạng từ không gian văn hóa, lịch sử, từ dòng chảy văn hóa dân tộc.
Với suy nghĩ ấy, liên tưởng đến không gian văn hóa, không gian huyền thoại vùng thắng tích đền Hùng - Việt Trì, Phú Thọ, có thể nhận thấy nhiều điều kiện tự nhiên, văn hóa, xã hội rất thuận lợi để chắp cánh cho sáng tạo văn học nghệ thuật. Địa bàn rộng lớn với cảnh quan sông núi hùng vĩ. Hệ thống di tích phân bố theo các điểm thờ tự ở khu vực trung tâm - núi Nghĩa Lĩnh. Các khu vực lân cận với những làng cổ, địa bàn dân cư mang dấu tích cổ xưa, vẫn lưu truyền nghệ thuật diễn xướng hát xoan độc đáo… Bao trùm lên tất cả là dòng chảy văn hóa dân gian với những tích truyện, những truyền thuyết cổ xưa và sự lưu truyền tín ngưỡng thờ Vua Hùng, thờ thành hoàng, các bậc nhân thần, thiên thần, các danh nhân trong lịch sử…
Đó là kho dữ liệu dồi dào, cho chúng ta những gợi ý mạnh mẽ và phong phú để sáng tác văn học, nghệ thuật; sáng tạo các chương trình, hoạt động văn hóa. Đó là không gian thiên nhiên và mạch sống lâu đời để văn nghệ sĩ thâm nhập thực tế. Đó cũng là những không gian, mặt bằng rộng lớn, đa dạng có thể đáp ứng cho việc thể hiện, trình diễn các tác phẩm mới mẻ, đặc sắc, các chương trình nghệ thuật đường phố, quảng trường, các cuộc triển lãm, trưng bày tác phẩm mỹ thuật, nhiếp ảnh… Nếu được tổ chức thực hiện và thể hiện tốt, đây sẽ là những món ăn tinh thần mới, làm cho hoạt động các dịp lễ hội đền Hùng thêm phong phú, phục vụ cho đông đảo công chúng, khách thập phương.
Nhìn xa hơn, đó cũng là những sản phẩm văn hóa, nghệ thuật giàu giá trị thẩm mỹ, có thể phục vụ cho phát triển du lịch trên địa bàn. Đặc biệt, khi các giá trị văn hóa, di sản, thiên nhiên của các địa phương đang được coi trọng, chú trọng nhiều hơn trong các hình thức du lịch văn hóa, sinh thái, du lịch lễ hội, tìm về cội nguồn…
3. Thực tế trong những năm qua, mỗi dịp diễn ra lễ hội đền Hùng, ngoài các hoạt động mang tính lễ nghi truyền thống, thì trong không gian di tích, danh thắng đền Hùng, trên địa bàn thành phố Việt Trì và khu vực lân cận, đã diễn ra nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ. Trong đó có các chương trình biểu diễn nghệ thuật, triển lãm ảnh, trưng bày hiện vật… Trong một số năm, địa phương từng tổ chức thi thiết kế tháp Hùng Vương, sáng tác tượng đài Vua Hùng. Một số lần, các chương trình, tiết mục sân khấu hóa được dàn dựng, biểu diễn khai mạc lễ hội, truyền hình trực tiếp trên sóng đài truyền hình và địa phương. Và, cũng như nhiều khu danh thắng, nhiều lễ hội lớn khác, các dịp hội lễ nơi này luôn là địa bàn sáng tác quen thuộc của giới nhiếp ảnh. Tuy nhiên, cũng như những thí dụ và nhận định ở trên, việc khởi xướng cho sự sáng tạo những tác phẩm mới, tạo nên các công trình văn hóa mới từ không gian này, dành cho không gian này, vẫn rất cần thúc đẩy, gợi mở. Rất cần triển khai thành các hoạt động có tính chương trình, có tầm nhìn dài hạn, có sự phối hợp rộng rãi từ địa phương ra giới nghề văn học nghệ thuật, văn hóa, đặc biệt là lớp văn nghệ sĩ mới, tài năng, giàu ý tưởng sáng tạo, mong muốn thể nghiệm các hình thức nghệ thuật đương đại, mới mẻ. Bên cạnh đó, phương thức xã hội hóa trong công cuộc này cũng rất cần xây dựng, thúc đẩy để địa phương và người dân, công chúng, các doanh nghiệp, các văn nghệ sĩ trong cả nước cùng làm mới, làm đẹp, làm đặc sắc thêm những nội dung của lễ hội, du lịch, sinh hoạt văn hóa nơi đây.
Từ một không gian văn hóa, không gian huyền thoại đến không gian sáng tạo, không gian văn học nghệ thuật, là cả một quá trình dài. Nhưng sẽ cuốn hút hơn nếu chúng ta nhìn vào trầm tích văn hóa của miền địa linh đền Hùng, Việt Trì, Phú Thọ, cũng như tiềm năng sáng tạo của các văn nghệ sĩ hôm nay. Trong xu thế phát huy các giá trị văn hóa, nhân lên sức mạnh văn hóa trong xây dựng đời sống, bồi đắp con người, phát triển kinh tế, xã hội mà Hội nghị Văn hóa toàn quốc tháng 11/2021 đã định hướng, rất cần nhận ra, chắp những đôi cánh lớn từ không gian văn hóa, huyền thoại cho đường bay của những sáng tạo mới.
Bài và ảnh: Hoàng Hoa