Tại Hà Nội có nhiều di tích thờ Hai Bà Trưng, lớn nhất là đền Hai Bà Trưng ở huyện Mê Linh, đền Hát Môn (huyện Phúc Thọ), miếu Hai Bà Trưng và đền Đồng Nhân (quận Hai Bà Trưng).
Hằng năm, tại các di tích này đều diễn ra các lễ hội đặc sắc để tri ân công lao của Hai Bà và ôn lại truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc, qua đó tôn vinh vai trò của người phụ nữ Việt Nam trong xã hội. Một trong những lễ hội đặc sắc phải kể tới là Lễ hội đền Hai Bà Trưng (hay Lễ hội đền Đồng Nhân, phường Đồng Nhân, quận Hai Bà Trưng).
Tái hiện nghi lễ cắt máu ăn thề trong cuộc chiến chống giặc ngoại xâm của Hai Bà Trưng tại Lễ hội đền Hai Bà Trưng năm 2024. Ảnh: Lê Phú
Lễ hội tôn vinh người nữ anh hùng của dân tộc
Đền Hai Bà Trưng xưa nằm trên vùng đất bãi Đồng Nhân bên bờ sông Hồng, được khởi dựng vào năm 1142 dưới thời vua Lê Anh Tông. Đến năm Gia Long thứ 18 (1819), do đất ở khu vực này thường xuyên bị xói lở nên dân làng đã di dời ngôi đền tới địa chỉ hiện nay: Số 12 phố Hương Viên (phường Đồng Nhân, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội). Đền Hai Bà Trưng nằm trong quần thể di tích đình Đồng Nhân - đền Hai Bà Trưng - chùa Viên Minh đã được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2020.
Hội đền Hai Bà Trưng là một trong những lễ hội lớn nhất kinh thành Thăng Long xưa, diễn ra từ mùng 4 đến mùng 7 (chính hội là mùng 6) tháng Hai âm lịch hằng năm với nhiều nghi thức truyền thống như lễ rước nước, tục kết chạ, lễ tế và các trò chơi, trò diễn dân gian. Một trong những nghi thức đặc sắc của lễ hội là lễ rước nước, được tiến hành từ sáng sớm ngày 5 tháng Hai. Giữa tiếng chiêng trống, cờ quạt rộn ràng, đám rước bắt đầu xuất phát từ đường Nguyễn Công Trứ tiến về phía sông Hồng rồi dừng kiệu tại miếu thờ Hai Bà Trưng (phường Bạch Đằng). Đội rước nước khiêng 2 chóe xuống thuyền rồi chèo ra giữa dòng, múc nước và trở lại đền để làm lễ tắm tượng, dâng cúng Thánh. Khi đoàn rước yên vị tại đền, đội tế nữ làm lễ dâng hương và diễn trò múa đèn. Đội tế gồm 10 cô gái vấn khăn, mặc áo dài đen, thắt lưng điều, hai tay cầm đèn và múa trước bàn thờ. Dẫn nhịp cho đội múa là “con đĩ đánh bồng” do một nam đóng giả nữ.
Khác với các lễ hội thông thường, những nghi lễ thiêng liêng đều do đàn ông đảm nhiệm, tại Lễ hội đền Hai Bà Trưng (quận Hai Bà Trưng), những phụ nữ góa chồng tiết hạnh, có tính cách khiêm nhường được người dân đề cử để thực hiện các nghi thức quan trọng như tắm tượng, mặc áo cho Hai Bà hay dâng cúng trà, rượu... Đây là nét độc đáo của Lễ hội Hai Bà Trưng, không chỉ phản ánh sự bình đẳng đối với phụ nữ trong không gian tín ngưỡng, mà còn cho thấy truyền thống tôn trọng phụ nữ ở làng Hương Viên xưa được giữ gìn cho tới ngày nay.
Ngày chính hội mùng 6 tháng Hai là chương trình tái hiện cảnh Hai Bà Trưng cưỡi voi đánh giặc. Sau đó là lễ tế hội đồng của 4 xã, phường kết chạ cùng thờ Hai Bà Trưng là: Phường Đồng Nhân (quận Hai Bà Trưng), xã Mê Linh (huyện Mê Linh), xã Hát Môn (huyện Phúc Thọ) của Hà Nội và xã Phụng Công (huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên). Ngoài các nghi lễ trang nghiêm, phần hội còn thu hút khách thập phương bởi nhiều hoạt động như hát quan họ trên thuyền, hát chầu văn, hội thi nấu cơm, múa roi, chọi gà... Chủ thể chính của lễ hội là cộng đồng 2 phường Đồng Nhân và Bạch Đằng.
Với những giá trị văn hóa được kế thừa và phát huy, ngày 19/02/2025 vừa qua, Lễ hội đền Hai Bà Trưng phường Đồng Nhân và phường Bạch Đằng (quận Hai Bà Trưng) được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.
Sản phẩm du lịch độc đáo
Để di tích và Lễ hội đền Hai Bà Trưng trở thành một điểm đến, một sản phẩm du lịch hấp dẫn, theo ông Nguyễn Tuấn Anh, Giám đốc Công ty du lịch Ánh Dương Tour, cần gắn kết, xây dựng các điểm đến di tích thờ Hai Bà Trưng thành một tuyến du lịch tâm linh, du lịch lễ hội độc đáo cho Hà Nội. Bên cạnh việc tham quan di tích và tham gia các hoạt động lễ hội, cần “kể” cho du khách những câu chuyện gắn với Hai Bà bằng công nghệ 3D mapping, trải nghiệm thực tế ảo hay thiết kế sản phẩm quà lưu niệm gắn với hình ảnh Hai Bà cưỡi voi nhằm gia tăng trải nghiệm cho du khách khi đến với lễ hội.
PGS.TS Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia cho rằng: “Nét đặc trưng của 3 ngôi đền thờ Hai Bà Trưng trên địa bàn Hà Nội là cả 3 ngôi đền này hằng năm đều tổ chức lễ hội lớn có tính liên vùng. Thành phố Hà Nội cần nghiên cứu xây dựng phương án chung về bảo vệ và phát huy giá trị lễ hội ở các đền thờ Hai Bà Trưng nhằm tạo ra hệ sinh thái du lịch di sản với các sản phẩm du lịch đặc sắc, không bị trùng lặp. Việc tổ chức các tour di sản như thế sẽ tạo cơ hội cho cộng đồng sáng tạo ra nhiều loại hình sản phẩm độc đáo của từng địa phương”.
Vào đúng dịp Lễ hội đền Hai Bà Trưng và kỷ niệm 1985 năm cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng (40 - 2025) diễn ra từ ngày 4 đến 06/3/2025 (tức ngày 5 - 7 tháng Hai), Sở Du lịch Hà Nội cùng UBND quận Hai Bà Trưng đồng tổ chức chương trình “Du lịch Hà Nội chào 2025 - Get on Hanoi 2025” và công bố quyết định của UBND thành phố Hà Nội về việc công nhận Cụm di tích quốc gia đặc biệt đền, chùa, đình Hai Bà Trưng, phường Đồng Nhân, quận Hai Bà Trưng là điểm du lịch.
Theo Giám đốc Sở Du lịch Hà Nội Đặng Hương Giang, chương trình là sự kiện mở màn cho trên 60 chuỗi hoạt động văn hóa, lễ hội, du lịch năm 2025 của các quận, huyện, thị xã trên địa bàn thành phố, góp phần quảng bá hình ảnh Thủ đô Hà Nội đến với bạn bè trong nước và quốc tế, thúc đẩy du lịch nhằm hướng đến hoàn thành mục tiêu đón 31 triệu lượt khách trong năm 2025.
Linh Tâm
