Nằm cách Hà Nội không xa và nằm ở trung tâm vùng Nam đồng bằng sông Hồng, tỉnh Nam Định là địa phương lưu giữ nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, với đậm đặc các di tích và có nhiều di sản cần được bảo vệ, phát huy trong đời sống hôm nay.
Vùng đất đậm đặc di tích, di sản
Theo chính sử, Nam Định ngày nay là quê hương, nơi phát tích của vương triều Trần - triều đại thịnh trị bậc nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam, 3 lần lãnh đạo quân dân Đại Việt chiến thắng quân xâm lược Nguyên - Mông, đạo quân xâm lược hùng mạnh bậc nhất ở thế kỷ thứ 13, làm nên hào khí Đông A lừng lẫy một thời.
Ngày nay, trong lòng Nam Định vẫn đang hiện hữu một không gian văn hóa thời Trần rộng lớn, với dày đặc những di tích lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng, trong đó tiêu biểu nhất là Quần thể di tịch lịch sử văn hóa đặc biệt Đền Trần - Chùa Tháp.
Đền Trần, nằm trong Quần thể di tịch lịch sử văn hóa đặc biệt Đền Trần - Chùa Tháp (TP Nam Định). Ảnh: CTV
Không chỉ để lại dấu ấn qua hệ thống các di tích, qua các hiện vật khảo cổ, dấu ấn mọi mặt thời Trần, tinh thần, hào khí Đông A lẫy lừng một thời đến nay vẫn đang tồn tại, lưu giữ đậm đặc trong tâm thức người dân Nam Định.
Dấu ấn thời Trần được chính quyền, nhân dân tỉnh Nam Định lưu giữ, tái hiện qua Lễ hội Đền Trần (tổ chức vào tháng 8 Âm lịch hằng năm) và Lễ hội Khai ấn Đền Trần (tổ chức dịp đầu xuân). Đây là những lễ hội lớn của cả nước, thu hút rất đông du khách trong và ngoài địa phương, mang ý nghĩa tưởng nhớ Đức Thánh Trần, các vị vua triều Trần. Như đã biết, năm 2014, Lễ hội Đền Trần (Nam Định) đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Bên cạnh đó, Nam Định còn được biết đến là một trung tâm lớn của cả nước về “Tín ngưỡng thờ mẫu Tam phủ của Người Việt”. Địa bàn tỉnh hiện có khoảng 400 điểm thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh (vị thần chủ của tín ngưỡng thờ Mẫu, một trong “Tứ bất tử” trong tâm thức người Việt). Trong đó, quần thể di tích Phủ Dầy (huyện Vụ Bản) có tới 18 điểm đền, phủ, lăng…
Các công trình nghiên cứu về tín ngưỡng thờ Mẫu là sản phẩm của tư duy, nhận thức về tự nhiên và xã hội của cư dân nông nghiệp lúa nước; chứa đựng nhiều giá trị đạo đức và nhân văn sâu sắc, nhất là tâm thức “Uống nước nhớ nguồn”; gắn liền với đạo gia tiên, là tín ngưỡng thuần Việt. Gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu là nghi lễ Chầu văn (hầu đồng) - một hình thức diễn xướng tích hợp nhiều giá trị nghệ thuật, từ âm nhạc đến thời trang, hát múa, tạo nên một hình thức sân khấu tâm linh huyền ảo, mang đầy tính thiêng liêng thần bí. Chầu văn thường mượn lời thơ ca dân gian, cả văn chương bác học để ca ngợi những người nhân thần có công với dân với nước. Sinh thời, Giáo sư Trần Văn Khê từng đánh giá, nghệ thuật hát văn là một loại hình âm nhạc dân ca tiêu biểu của người Việt đóng góp vào kho tàng âm nhạc thế giới.
Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tại Phủ Dầy (Nam Định). Ảnh: Duy Hưng
Lễ hội Phủ Dầy được đánh giá là một lễ hội lớn ở miền Bắc, được tổ chức vào đầu tháng 3 Âm lịch hằng năm, gắn liền với tâm thức “Tháng Tám giỗ cha, tháng Ba giỗ mẹ”. Trong các năm 2012, 2013, “Nghi lễ Chầu văn của người Việt” và “Lễ hội Phủ Dầy - Nam Định” được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cấp bằng chứng nhận Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Đặc biệt, ngày 01/12/2016, UNESCO đã ghi danh “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” (trong đó Nam Định là một trung tâm thực hành lớn) vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, cần được bảo vệ.
Không chỉ có vậy, Nam Định còn được biết đến là vùng đất của những tôn giáo lớn, như Phật Giáo, Thiên chúa giáo và Tin lành. Trong đó, Phật giáo có hơn 800 ngôi chùa. Nổi tiếng nhất, lâu đời nhất là chùa Tháp Phổ Minh, nằm trong quần thể Di tích lịch sử văn hóa đặc biệt Đền Trần - Chùa Tháp (TP Nam Định); được xây dựng từ thời Lý. Đây là ngôi chùa vừa thờ Phật vừa thờ Phật hoàng Trần Nhân Tông, vị vua thứ 3 của triều Trần, nổi tiếng anh minh, người đã sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm, một dòng thiền riêng của Việt Nam.
Về Công giáo, địa bàn tỉnh Nam Định có Giáo phận Bùi Chu, một phần Giáo phận Hà Nội; đạo Tin lành có 2 Hội Thánh. Toàn tỉnh có hơn 660 ngôi thánh đường, rất nhiều trong số này được xây dựng đồ sộ về quy mô, kỳ công, tinh xảo về kiến trúc. Nhiều xã ven biển thuộc các huyện Giao Thủy, Hải Hậu, Nghĩa Hưng gần như toàn tòng Công giáo, cứ vài cây số vuông lại có một nhà thờ sừng sững, uy nghi.
Quá trình mở đất, lập làng, đồng bào Công giáo ở Nam Định đã sản sinh, lưu giữ nhiều sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng đặc sắc. Tham dự Ngày hội cách mạng do huyện Hải Hậu tổ chức vào dịp Quốc khánh hằng năm, không thể không trầm trồ khi được thưởng thức nghệ thuật thổi kèn đồng, đánh trống cà rùng, đi cà kheo… do người Công giáo địa phương trình diễn. Từ lâu, tiếng kèn đồng của các “nghệ sĩ” ở các xứ đạo ở Nam Định đã vượt khỏi khuôn viên nhà thờ, ngân lên trong các sự kiện chính trị, văn hóa, xã hội ở trong và ngoài tỉnh.
Nam Định được biết đến là vùng đất của những tôn giáo lớn, trong đó có Phật giáo, Thiên chúa giáo. Ảnh Duy Hưng.
Đặc biệt, từ xa xưa Nam Định đã nổi tiếng là vùng đất học, đất văn, quê hương của nhiều bậc hiền tài, khoa bảng, nhà văn hóa, văn nghệ sỹ nổi tiếng, nhiều nhà lãnh đạo xuất sắc của Đảng, Nhà nước. Trong đó, Nam Định được biết đến là quê hương của 5 vị trạng nguyên nổi danh trong lịch sử khoa cử phong kiến: Nguyễn Hiền, Lương Thế Vinh, Trần Văn Bảo, Đào Sư Tích, Trần Bích San; quê hương của nhạc sĩ Văn Cao, tác giả Quốc ca Việt Nam; quê hương của các thi sỹ tài danh Tú Xương, Nguyễn Bính; quê hương của Tổng Bí thư Trường Chinh, nhà cách mạng Lê Đức Thọ…
Nhân dân Nam Định cũng đựợc biết đến là cộng đồng cho đến nay vẫn bảo vệ, gìn giữ được nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống như hát chèo, hát chầu văn, ca trù, rối nước, rối cạn…; duy trì, tổ chức tốt nhiều lễ hội dân gian nổi tiếng, mang nhiều ý nghĩa văn hóa, tâm linh như lễ hội đền Trần, lễ chùa Keo Hành Thiện, lễ hội chùa Cổ Lễ, lễ hội Đền Gin…
Nằm ở trung tâm vùng nam sông Hồng, thuộc miền duyên hải phía Bắc, Nam Định cũng được biết đến là tỉnh có vùng nông thôn trù phú, có nền nông nghiệp lâu đời. Từ nhiều đời nay, nông thôn, nông dân, ngư dân, diêm dân Nam Định đã và đang cung cấp cho xã hội nhiều sản phẩm thiết thực, từ các loại thực phẩm, đồ uống, đồ thủ công mỹ nghệ đến sản phẩm du lịch nông thôn. Hàng trăm sản phẩm trong số này đã được công nhận là sản phẩm OCOP (Chương trình mỗi xã một sản phẩm).
Họ cũng là những người đã sáng tạo, làm ra nhiều món ẩm thực bình dân nhưng không chỉ có giá trị về dinh dưỡng mà còn mang nhiều giá trị văn hóa. Trong đó, đến nay Bún đũa, Phở bò Nam Định, Nem nắm Giao Thủy, Bánh cuốn làng Kênh đã được công nhận “Top 100 món ăn đặc sản Việt Nam”; Kẹo Sìu Châu-Nam Định, Nước mắm Sa Châu, Gạo tám xoan Hải Hậu đã được công nhận “Top 100 đặc sản quà tặng Việt Nam”.
Đặc biệt, Nam Định được biết đến là “cái nôi” của nghề làm phở - món ẩm thực ngon, bổ, rẻ, tiện lợi, phổ quát, không chỉ được số đông người Việt mà cả những người đến từ các quốc gia khác, nền văn hóa khác yêu thích. Vào ngày 09/8/2024, “Tri thức dân gian Phở Nam Định’ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh mục “Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia”.
Người dân làng Vân Cù (xã Đồng Sơn, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định) tổ chức lễ hội Phở tại làng, thu hút nhiều du khách nước ngoài tham quan, trải nghiệm. Ảnh: Duy Hưng
Người Nam Định cũng là chủ nhân, đã và đang duy trì, phát triển được gần 100 làng nghề truyền thống, trong đó có nhiều làng nghề nổi danh từ lâu đời như: Đúc đồng Tống Xá, gỗ mỹ nghệ La Xuyên, chạm khắc, sơn mài Cát Đằng (Ý Yên); dệt lụa, ươm tơ Cổ Chất (Trực Ninh); đồ chơi Trung Thu Báo Đáp (Nam Trực)…
Bảo vệ, bồi đắp, phát huy giá trị các di sản trong đời sống ngày nay
Theo thống kê, địa bàn tỉnh Nam Định hiện có 1.348 di tích lịch sử - văn hóa, trong đó có 2 di tích quốc gia đặc biệt, 87 di tích cấp quốc gia, 295 di tích cấp tỉnh và 964 di tích trong danh mục kiểm kê.
Đặc biệt, tỉnh có nhiều di sản văn hóa phi vật thể được ghi vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (Hát ca trù, nghi lễ Chầu văn của người Việt, Lễ hội Phủ Dầy, Lễ hội Đền Trần, Lễ hội chùa Keo Hành Thiện, Lễ hội đền thờ đức Thánh tổ Tống Xá, Lễ hội Chùa Đại Bi, Lễ hội đền - chùa Linh Quang, Nghề sơn mài Cát Đằng, tri thức văn hóa dân gian phở Nam Định). Riêng “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Xác định các di tích, di sản tiền nhân trao truyền là tài sản vô giá, có ý nghĩa đặc biệt trong đời sống ngày nay, từ nhiều năm qua, cấp ủy, chính quyền, các tầng lớp nhân dân ở Nam Định đã kiên trì, bền bỉ, có nhiều việc làm cụ thể, thiết thực để bảo vệ, bồi đắp, phát huy giá trị của các di sản, di tích, hướng đến mục tiêu xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh trong thời đại mới, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh theo hướng bền vững.
Cán bộ Bảo tàng Nam Định giới thiệu những giá trị lịch sử, văn hóa của tỉnh đang được lưu giữ tại Bảo tàng.
Theo đó, tỉnh tăng cường công tác quản lý bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh. Xây dựng và triển khai các chương trình, đề án trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị các di tích lịch sử, văn hóa và các di sản văn hóa phi vật thể đã được ghi danh trong danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, quốc tế. Triển khai chương trình số hóa di sản văn hóa Việt Nam giai đoạn 2021-2030. Khuyến khích thu hút các nguồn lực xã hội hóa trong công tác trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử - văn hóa. Tăng cường công tác xúc tiến, quảng bá, phát triển du lịch văn hóa.
Trong đó, tỉnh đã hoàn thiện dự án xây dựng Khu trung tâm lễ hội thuộc Khu di tích lịch sử - văn hóa thời Trần (tổng mức đầu tư hơn 734 tỷ đồng) trên tổng diện tích đất 92,5 ha, gồm các phân khu: công viên văn hóa Trần, khu Trung tâm lễ hội và khu đệm, hình thành điểm du lịch phục vụ du khách trong nước và quốc tế tới tham quan, tìm hiểu, nghiên cứu về văn hóa thời Trần. Hằng năm, tỉnh duy trì tổ chức tốt Lễ hội Đền Trần, Lễ hội Khai ấn Đền Trần, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của nhân dân…
Tỉnh cũng đã xây dựng, đã và đang triển khai hiệu quả Đề án “Bảo vệ và phát huy giá trị thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt ở tỉnh Nam Định đến năm 2030”.
Từ năm 2020, tỉnh đã thành lập Hội bảo vệ và phát huy di sản “Thực hành tín ngưỡng thờ mẫu tam phủ của người Việt” của tỉnh, qua đó đoàn kết cộng đồng tôn trọng tín ngưỡng thờ Mẫu, cùng chung tay tuyên truyền, bảo vệ những giá trị của di sản, đấu tranh, phê phán những hành động làm sai lệch, xuyên tạc bản chất tốt đẹp của di sản; bảo vệ quyền lợi hợp pháp của hội viên và cộng đồng; đề xuất với cơ quan nhà nước có thẩm quyền các giải pháp nhằm quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản theo tinh thần của Luật di sản văn hóa, góp phần thực hiện chủ trương của Nhà nước về xã hội hóa công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa của dân tộc.
Ngay sau khi “Tri thức dân gian Phở Nam Định” được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, tỉnh đã xây dựng Đề án bảo vệ và phát huy giá trị di sản. Trong đó, tăng cường các hoạt động quản bá, giới thiệu về di sản; thực hiện việc nghiên cứu, sưu tầm, tư liệu quá di sản; tổ chức các hoạt động trao truyền di sản tại cộng đồng chủ thể; tổ chức các hoạt động giáo dục di sản ngoài cộng đồng chủ thể; nghiên cứu quy hoạch không gian văn hóa thưởng thức phở tại Nam Định; hỗ trợ chủ thể thực hành di sản đăng ký nhãn hiệu và thương hiệu; hướng dẫn hỗ trợ và nâng cao chất lượng hoạt động của các hội, hiệp hội, câu lạc bộ phở tại Nam Định; tôn vinh nghệ nhân thực hành di sản.
Tỉnh Nam Định cũng đã 2 lần đăng cai tổ chức Ngày hội của Phở, thu hút một lượng lớn công chúng trong và ngoài nước tham gia, góp phần quan trọng tôn vinh, lan tỏa giá trị ẩm thực, giá trị văn hóa của phở tới công chúng trong và ngoài nước.
Chỉ còn ít ngày nữa, tỉnh Nam Định sẽ hợp nhất với các tỉnh Hà Nam, Ninh Bình thành tỉnh mới mang tên Ninh Bình. Những giá trị to lớn của nhiều di tích, di sản ở tỉnh Nam Định ngày nay sẽ bổ sung, làm phong phú hơn, đa dạng hơn giá trị của các di tích, di sản của tỉnh mới Ninh Bình, trở thành một trong những nguồn lực nội sinh, thế mạnh vượt trội quan trọng, thúc đẩy kinh tế - xã hội của tỉnh Ninh Bình phát triển nhanh hơn, bền vững hơn trong kỷ nguyên mới.
Nam Dương
