Điều 78 của Luật Du lịch quy định: “Thuyết minh viên là người thuyết minh tại chỗ cho khách du lịch trong phạm vi khu du lịch, điểm du lịch”.
Như vậy, có thể hiểu theo cách thông thường thuyết minh viên là những người làm công tác thuyết minh, hướng dẫn giới thiệu, truyên truyền - giáo dục tại các điểm như: Khu bảo tồn di tích lịch sử văn hóa, các bảo tàng, khu di tích, khu đa dạng sinh học, các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên…. Hiện nay, theo thống kê cả nước có hơn 100 khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia, gần 5000 di tích xếp hạng cấp tỉnh, 3200 di tích xếp hạng quốc gia, 127 bảo tàng, 13 di sản thế giới… điều đó đồng nghĩa với việc có hàng chục ngàn thuyết minh viên đã và đang hoạt động tại các điểm du lịch, các bảo tàng, khu di tích. Đây là đội ngũ âm thầm đóng góp công sức và trí tuệ của mình nhằm phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, giới thiệu với du khách trong nước và bạn bè thế giới về những nét đẹp của đất nước, con người và những giá trị lịch sử văn hóa của dân tộc Việt Nam, đồng thời tạo ra những sản phẩm du lịch độc đáo, góp phần thúc đẩy ngành du lịch phát triển bền vững.
Thực tế hiện nay, du lịch văn hóa và du lịch cộng đồng ngày càng được khẳng định. Vì vậy, đi du lịch không chỉ đơn thuần là thăm thú cảnh quan, mà du khách còn có nhu cầu tìm hiểu khám phá những nét độc đáo của truyền thống văn hóa, phong tục tập quán của các điểm đến. Chính vì vậy, bên cạnh những hướng dẫn viên du lịch của các công ty lữ hành, đội ngũ những người làm công tác thuyết minh tại điểm là vô cùng cần thiết và quan trọng giúp du khách nói chung, nhất là đối với du khách quốc tế khi đến với Việt Nam hiểu biết sâu về những giá trị văn hóa lịch sử của mỗi một địa danh, mỗi di tích, điều đó có ý nghĩa sâu sắc góp phần quảng bá hình ảnh đất nước và con người Việt Nam với bạn bè trên thế giới. Thực tế đội ngũ hướng dẫn viên du lịch của các công ty lữ hành khó có thể đáp ứng được nhu cầu của du khách khi họ muốn khám phá, tìm hiểu sâu về những giá trị văn hóa, lịch sử, hay phong tục tập quán của một địa danh, một di tích, hay của một cư dân bản địa nào đó. Hướng dẫn viên du lịch dù là người có nhiều kinh nghiệm và trình độ cũng không thể nào chuyên sâu được mọi lĩnh vực, vì vậy khi giới thiệu cho du khách tại điểm du lịch có giá trị văn hóa, lịch sử (nhất là những giá trị lịch sử, văn hóa cổ xưa) họ thường không hiểu một cách đầy đủ hoặc chưa được chính xác, do vậy không truyền đạt hết những giá trị của các di tích đó, đây là một trong những hạn chế của hướng dẫn viên du lịch.
Ngược lại, đội ngũ thuyết minh viên tại điểm có thể giải quyết được vấn đề hạn chế đó, bởi lẽ, họ là nguời hiểu biết rất rõ và sâu sắc về giá trị của điểm di tích, điểm du lịch đó. Nhiều điểm du lịch, thuyết minh viên là người địa phương, hơn ai hết, họ hiểu sâu sắc về những nét văn hóa, phong tục tập quán của địa phương mình và đặc biệt họ sẽ gửi gắm vào trong bài giới thiệu ấy những tình cảm và niềm tự hào quê hương. Hơn nữa, thuyết minh viên tại điểm chỉ giới thiệu trong phạm vi không gian của điểm di tích, nên họ có điều kiện tìm hiểu chuyên sâu hơn, đây chính là những thế mạnh của họ. Đối với các điểm du lịch, di tích… việc thuyết minh, cung cấp và truyền đạt những thông tin đầy đủ, chính xác đến với khách tham quan sẽ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với chất lượng sản phẩm du lịch nói chung. Nếu công tác thuyết minh, giới thiệu không tốt sẽ không chuyển tải được các thông tin về di tích, về di sản, một cách đầy đủ tới du khách, như vậy các giá trị, ý nghĩa, nội dung của di tích sẽ không được hiểu hết, có những trường hợp còn bị hiểu sai lệch, méo mó, ảnh hưởng không nhỏ đến việc phát huy những giá trị của từng điểm di tích.
Ở một số nước như Thái Lan, hay những quốc gia có ngành du lịch phát triển, họ quy định hướng dẫn viên du lịch không có thẻ hướng dẫn tại một số điểm di tích văn hóa lịch sử quan trọng thì không được quyền tác nghiệp tại đó. Ở nước ta, công tác thuyết minh tại các điểm du lịch, hay các di tích và bảo tàng đối với khách du lịch được thực hiện mỗi nơi mỗi khác. Tại nhiều điểm du lịch công tác thuyết minh, giới thiệu do chính các đơn vị quản lý đứng ra tổ chức với đội ngũ thuyết minh tại chỗ như : các bảo tàng, khu di tích quan trọng của quốc gia… Tuy nhiên, cũng có nhiều điểm du lịch, công tác thuyết minh được giao cho các hướng dẫn viên du lịch của các công ty lữ hành như: các chùa chiền, đình miếu, các công trình văn hóa mới xây dựng…, cũng có trường hợp ở một số điểm du lịch là sự kết hợp giữa thuyết minh viên và hướng dẫn viên du lịch. Dù hình thức thuyết minh tại điểm có những nét khác nhau, nhưng có thể khẳng định rằng, công tác thuyết minh tại các điểm du lịch, bảo tàng, di tích lịch sử văn hóa... đã truyền tải được nội dung thông tin cơ bản đến với du khách, được du khách chấp nhận.
Có một thực tế là bên cạnh những thuyết minh viên giỏi tại điểm có trình độ ĐH, hay trên ĐH tốt nghiệp ở các cơ sở đào tạo của các trường Khoa học Xã hội và Nhân văn, sư phạm, Ngoại ngữ và cơ sở đào tạo của Bộ VHTTDL… hiện đã và đang làm công tác thuyết minh tại các bảo tàng, các di tích lịch sử văn hóa lớn, thì có một bộ phận không nhỏ thuyết minh viên vẫn còn tồn tại những hạn chế như: kỹ năng nghiệp vụ, trình độ ngoại ngữ và trình độ chuyên môn…
Một trong những thực trạng tồn tại khá phổ biến ở thuyết minh viên tại điểm đó là kỹ năng nghiệp vụ hướng dẫn thuyết minh. Một bài thuyết minh đạt được hiệu quả cao, không chỉ phụ thuộc vào nội dung thông tin, mà còn phụ thuộc vào cách thức truyền đạt thông tin đến với du khách. Điều này ở một số các điểm di tích và điểm du lịch thường mắc phải nhất là phong cách thuyết minh viên còn thiếu thái độ cởi mở, thiếu tế nhị, sự quan tâm đối với khách tham quan, phong cách chưa khoa học và cách diễn đạt chưa hấp dẫn… Hạn chế về trình độ chuyên môn của một bộ phận thuyết minh viên tại điểm được biểu hiện ở nội dung thông tin sơ sài, không phong phú và hấp dẫn, đây là lý do khiến cho du khách không thỏa mãn với những thông tin nhận được. Có thể nhận thấy rất rõ trình độ của đội ngũ thuyết minh viên ở các điểm du lịch không đồng đều, thậm chí còn chênh lệch nhau khá xa giữa các vùng miền, các địa phương. Trình độ của đội ngũ thuyết minh viên hiện nay cũng khá da dạng phong phú, có thuyết minh viên có trình độ ĐH, trên ĐH được đào tạo cơ bản (đội ngũ này phần lớn làm việc tại các di tích và bảo tàng lớn...) tuy vậy, cũng có thuyết minh viên có trình độ văn hóa thấp chưa qua các lớp đào tạo, họ làm thuyết minh từ vốn hiểu biết, tự học hỏi từ công việc chuyên môn hằng ngày, hoặc qua truyền miệng... (đội ngũ này phần lớn ở các địa phương hoặc vùng sâu, vùng xa).
Th.s. Nguyễn Anh Minh
(Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch)