"Cây xanh Hà Nội cần được coi là di sản đô thị". Với nhà văn Băng Sơn thì chúng "phải được bảo vệ và phát triển như một mảng đời sống của Hà Nội". Thế nhưng di sản đó hiện nay ra sao, đã được chúng ta đối đãi thế nào?
Kỳ I: Chuyện cây, chuyện đời, chuyện người
Lâu rồi, chúng tôi có đọc một bài báo mang dòng tít “Hồ Gươm mất thêm một cây cổ thụ”. Câu mở đầu của nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc: “Một góc hồ từ nay dại nắng... thấy xót xa như vừa mất một nhân văn”. Đừng nghĩ một gốc cây nào có thấm gì trong số hơn 42.000 cây xanh của Hà Nội (trước ngày mở rộng địa giới hành chính). Chưa dám nói là biết nhiều nhưng quả là chuyện cây, chuyện đời, chuyện người nhiều khi không thể tách rời mà nó hòa quyện, gắn bó với nhau...
Cây xanh phập phồng hơi thở với đời
Đã cả chục năm nay, hình ảnh một bà lão chừng 80-90 tuổi sáng sáng cứ thơ thẩn ngồi hóng mát dưới gốc cây đa già trên đường Trần Nhân Tông đã trở nên quen thuộc với người hằng qua lại. Gốc đa cổ thụ ấy, ngày rằm, mùng một người ta còn kín đáo đến dâng lễ, khấn vái, nhất là khi thành phố lên đèn. Ngay cả chị quét rác sáng nào đi qua cũng bớt chút thời gian thắp nén nhang cầu bình an! “Thần cây đa, ma cây gạo”. Nhiều người nói rằng, gốc đa ấy thiêng lắm. Chẳng biết thực hư thế nào nên chúng tôi tìm bà lão để dò chuyện.
Bà cụ ấy tên Quy, nhà cách gốc đa một quãng. Ở cái tuổi ngoài 80, gốc đa này như người bạn già của bà cụ. Chuyện đời, chuyện người bà chẳng còn nhớ nhiều nhưng chuyện về gốc đa cổ này dường như chưa bao giờ phai trong tâm trí bà, nó là chứng nhân cho tuổi trẻ và cuộc đời của bao con người cùng thời với bà. Bà kể, xưa dưới gốc đa có hàng chục hộ mưu sinh, người cắt tóc, người bán hàng nước... Khi bà còn bán hàng ở đó, có người bụng mang dạ chửa đi qua, đau đẻ phải nhờ bà đỡ hộ, cứ lo rồi con sẽ bị “thần vầy”. Nào ngờ thằng bé ấy về sau to khỏe, làm ăn thành đạt, người ấy năm nào cũng tới thăm bà và cây đa này! Lại có bận, trời mưa rất to, có tới hơn chục người trú dưới tán cây. Sét đánh gẫy cành đa nhưng không ai làm sao. Họ quỳ sụp mà lạy cây đa mãi... Rồi hai cô gái bị tai nạn giao thông nhập vào cây đa, thành thần ban phước; chuyện ông thầy giáo “xin” được cho vợ qua khỏi bệnh ung thư... Những câu chuyện của người già chẳng ra đầu, ra đũa nhưng tha thiết và hồn hậu niềm tin vào điều lành. Nhưng có một chuyện không thấy bà nhắc đến, ấy là theo một chị lao công nói, trước hằng ngày bà Quy vẫn lọ mọ gom tiền mà người ta để quanh gốc cây rồi về đưa cho một người nhà ở tận ngõ chợ Khâm Thiên, lâm trọng bệnh nhưng khổ nỗi không có con cái chăm sóc. Nghe đâu cái bà nhà trong ngõ chợ cũng ngoài tám mươi rồi. Giờ bà Quy không còn nhanh chân nhanh tay, nhưng cứ thấy trong người khoe khỏe một chút là lại ra thăm gốc đa như để ôn lại chuyện xưa với “người bạn vong niên” của mình.
Có một anh nhà báo rất quan tâm để ý mọi chuyện xảy ra quanh Hồ Gươm, theo đó một cuốn sách đã được xuất bản, còn cuốn khác thì đang được hoàn thiện. Anh kể, từ hàng chục năm nay, cứ sáng ngày 19-12 hằng năm, rất nhiều người được chứng kiến một ông già ngồi bên gốc cây lộc vừng thổi tiêu bài “Hồn tử sĩ”. Sau đó, ông thừ người, nét mặt buồn đăm đắm vào những cánh hoa lộc vừng bị gió thổi dồn thành từng đám trên mặt nước hồ. 60 năm trước, đúng chỗ ông ngồi, người bạn thân của ông mới 13 tuổi đã hy sinh khi tự nguyện làm liên lạc cho Trung đoàn Thủ đô chống Pháp. Nhà ông trước ở phố Hàng Gai, sau chuyển về Kim Ngưu. Trước khi nghỉ hưu, ông là giáo viên dạy toán ở một trường đại học. Có lẽ chỉ có cây lộc vừng già nua ven Hồ Gươm mới hiểu được nỗi lòng của ông lão.
Với tín ngưỡng dân gian người Việt những vật tồn tại lâu năm cũng có thể sinh linh, trở thành “tinh”, thành ma, thành thần. Ngót nửa thế kỷ trước, khi chúng tôi còn ở tuổi mẫu giáo, nhà trẻ, còn rất nhớ cây gạo góc đường Nguyễn Thái Học - Hàng Bột (nay là Tôn Đức Thắng), dễ thường gốc cây phải 3-4 người lớn ôm mới xuể, mỗi lần hè về hoa nở rực đỏ một góc trời cho lũ nhỏ cả phố tha thẩn chơi. Sau người ta đồn rằng cây gạo đó là “thần tài” cầu gì được nấy. Nay cây gạo đó cũng không còn. Hay như cây đa đền Ngọc Sơn cũng rỉ rả rất nhiều chuyện…
Gạt đi màu sắc mê tín mới thấy ở khắp phố phường, còn biết bao gốc cây gắn với những phận đời, với những khoảng thời gian khó nhạt phai trong trí nhớ. Thế nên cũng không ngạc nhiên khi nhà văn Băng Sơn nói, từng cây xanh ở Hà Nội vẫn đang phập phồng hơi thở ngày đêm…
Và nỗi lo cho những “chứng nhân lịch sử”
Những người đã gắn bó lâu năm với Hà thành, không ai không thừa nhận rằng cây cổ thụ ở Hà Nội như chứng nhân lịch sử, ghi nhận từng thay đổi từ thời đất chưa thành tên...
Cây đa nhiều kỷ niệm bên cầu Thê Húc chẳng hiểu đã gắn với hồn Hà Nội từ bao giờ. Hết thế hệ này rồi thế hệ khác, chiến tranh rồi hòa bình, chia li rồi hội ngộ... Người ta yêu đến độ trận bão năm 1977, cây bị bật gốc, nhiều người đến ôm nó khóc tựa như mất người thân. Đội kích kéo xây dựng cầu Thăng Long phải đến nâng cây trả về chỗ cũ... Mùa mưa năm 2003, khi cây sanh cổ thụ bên bờ hồ Gươm bị đổ, một người đàn ông tên Phùng (nhà ở xóm Hạ Hồi) đã dành cả buổi sáng bên gốc cây đổ, chụp hơn 80 bức ảnh để ghi lại “cuộc chia tay” của nó với hồ Gươm, với tháp Hòa Phong! Ông bảo: “Cây sanh này và một vài cây khác quanh hồ là những cây cổ còn sót lại do Sở Lục lộ của Pháp trồng khi họ có ý định xây dựng một công viên bách thảo quanh Hồ Gươm. Tôi chụp để ghi dấu rằng, hai cây sanh được trồng song song bên cạnh tháp Hòa Phong như một chỉnh thể đầy ý nghĩa. Thế mà giờ đây tháp Hòa Phong còn, mà hai cây đã đổ, cái tình như bị khuyết đi”.
Hay cây đa “ôm” cây gạo kỳ lạ bên đền Bà Kiệu, nay cây gạo chết để lại một khoảng trống trong lòng cây đa như một hiện tượng kỳ lạ về nhân sinh - thế thái. Cây đa Nhà Bò cạnh nhà hộ sinh cuối phố Lò Đúc đã từng đón hàng vạn tiếng khóc chào đời. Rồi cây đa “lớn nhất Đông Dương” nằm ngay trong khuôn viên báo Nhân Dân đã cùng thủ đô trải vài trăm năm tuổi... Cây đa Bác trồng tại công viên Thống Nhất đánh dấu công trình do nhân dân Thủ đô lao động xây dựng...
Cố giáo sư, viện sĩ Vũ Tuyên Hoàng từng nhiều lần cho rằng cây cũng có linh hồn, thậm chí ông còn khuyên, không nên gọi là cây mà nên gọi là “ông”, là “cụ” cổ thụ để tỏ ý trân trọng, giống như cách chúng ta gọi cụ rùa Hồ Gươm. Hàng trăm năm ấy, rễ cây đã bám vào đất Hà Nội, tán cây xòe trên đất này và cái tình với cây đã thấm đẫm từ thế hệ này qua thế hệ khác và trong từng con người yêu Hà Nội. Không có những thôn gốc đa, xóm cây gạo… những địa danh gắn với tên từng loài cây như nơi thôn dã, nhưng Hà Nội, như người ta vẫn bảo vốn là một cái làng lớn như bao nhiêu làng mạc khác trên đất nước này, đâu có thể thiếu màu xanh của cây cối. Đó là con phố nhỏ mang tên Thợ Nhuộm rợp màu tím bằng lăng, phố Lò Đúc với hàng sao đen sừng sững, đường Thanh Niên hoa phượng nở đỏ chói mỗi khi hè về, hoa sữa phố Nguyễn Du, cây cơm nguội trên phố Phan Chu Trinh, Lý Thường Kiệt, những con đường như Trần Hưng Đạo, Phan Đình Phùng hoa sấu li ti thầm lặng tỏa hương, nhẹ nhàng vương trên mái tóc người thiếu nữ… Tất cả không gọi thành tên phố, nhưng là những nét rất riêng để người Hà Nội đi xa thấy da diết nỗi nhớ trong lòng và người tứ xứ tìm về để cảm nhận, khám phá.
Khi Thủ đô bước vào ngưỡng cửa tròn nghìn năm tuổi, cái di sản về cây xanh đôi lần lại được nhắc đến trong những chuyện không vui. Ấy là ý định thay thế, trồng mới hơn 1.000 cây sao đen ở quận Hà Đông; rồi chuyện “sưa tặc” giữa lòng Hà Nội giai đoạn cao điểm trung bình mỗi ngày hạ gục một cây… Có việc đã được gấp rút giải quyết, có chuyện còn được cân nhắc, bàn thảo thêm. Song dù sao đó cũng là tín hiệu đáng mừng vì ít nhiều, người ta biết đến giá trị của phần di sản đó sau một thời gian dài thờ ơ và lãng quên.
Quá trình đô thị hóa, thành phố rùng rùng chuyển mình từng ngày, mật độ bê tông hóa mỗi lúc một cao, hằng năm Hà Nội có thêm rất nhiều đường phố mới… nhu cầu phát triển đòi hỏi phải như vậy để tương xứng với thế và lực. Tuy nhiên, cũng như hai mặt của một vấn đề, cho đến hôm nay, một phần của di sản cây xanh Hà Nội đã bị mai một. Ví như đoạn đầu phố Tôn Đức Thắng (đối diện với Văn Miếu - Quốc Tử Giám) hay đường Giảng Võ (dẫn đến Trung tâm Hội chợ - Triển lãm Việt Nam)… những hàng cây lâu năm ngày trước hoặc đã mất toàn bộ, hoặc chỉ còn một nửa. Tiếc lắm chứ khi ai phải hằng ngày qua lại trên đường Nguyễn Trãi, nơi có khu công nghiệp cao - xà - lá nổi tiếng một thời, nỗi ước ao có hàng cây xanh tỏa bóng mấy chục năm rồi vẫn chưa thể thành hiện thực.
Theo tổ chức Jica (Nhật Bản), tại 9 quận nội thành thời trước ngày Thủ đô mở rộng, tỷ lệ cây xanh tính theo đầu người mới đạt 0,9m2. Hiện tại, chúng ta đặt ra mục tiêu đến năm 2020 tỷ lệ này là 2m2. Nguyên Giám đốc Sở Quy hoạch Kiến trúc Hà Nội Đào Ngọc Nghiêm đã cảnh báo việc “ăn gian” nếu gộp cây xanh ngoại thành và nội đô trong tính toán. Dù thế, theo GS-TSKH Nguyễn Thế Bá, Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển đô thị Việt Nam, ngay cả khi đạt được thì đấy vẫn là con số vào loại rất thấp nếu so với thủ đô nhiều nước trong khu vực và thế giới.