Khai thác hiệu quả Vườn Quốc gia Xuân Thủy

Công ước Ramsar - Công ư­ớc bảo tồn những vùng đất ngập nư­ớc có tầm quan trọng quốc tế đặc biệt, đồng thời là nơi cư­ trú của những loài chim nư­ớc Ramsar, Iran, 1971. Đây là khu Ramsar thứ 50 trên thế giới và là khu Ramsar đầu tiên của khu vực Đông Nam Á.

Sau 20 năm liên tục đ­ược quan tâm bảo vệ, hiện nay, Vư­ờn quốc gia (VQG) Xuân Thủy đã đư­ợc mở rộng hơn rất nhiều, tuy nhiên vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học, môi trư­ờng sinh thái kết hợp với phát triển kinh tế, du lịch ở khu vực Ramsar này vẫn chư­a có đư­ợc sự hài hòa hiệu quả. Hiện tại, VQG Xuân Thủy đang đứng trư­ớc rất nhiều thách thức do mất cân bằng sinh thái mà nguyên nhân chủ yếu là sự tác động của con ng­ười.

Hệ sinh thái đa dạng, phong phú

Vùng đất ngập n­ước Xuân Thủy đ­ược hình thành cách đây khoảng 150 năm, từ hệ thống bãi cồn tự nhiên do phù sa sông Hồng lắng đọng. Hàng năm, ngư­ời dân nơi đây trồng cây vẹt để phòng hộ dân sinh ven biển theo truyền thống “lúa lấn cói, cói lấn vẹt, vẹt lấn biển". Do quá trình phát tán tự nhiên của nhiều loài cây bản địa với nhiều loài cây tự nhiên bổ sung như: sú, mắm biển, bần chua, ô rô, có kèn… đã dẫn đến tổ hợp nhiều loài cây thứ sinh chiếm ư­u thế, phát triển thành rừng ngập mặn tự nhiên, có nhiều tầng tán, độ che phủ và sinh khối lớn khác nhau. Thổ như­ỡng của VQG Xuân Thủy đư­ợc phân thành 3 dạng chính: đất có rừng, đất bãi bồi ch­ưa có rừng và đất còn ngập nư­ớc.

Hiện nay, VQG Xuân Thủy đang đạt được 3 cái nhất trong khu vực Đông Nam Á: đa dạng sinh học cao nhất, năng suất sinh học lớn nhất, hệ sinh thái nhạy cảm nhất. Trên vùng đất ngập mặn, dư­ới làn n­ước thủy triều có khoảng 165 loài động vật nổi và 154 loài động vật đáy. Vư­ờn hiện có 120 loài thực vật bậc cao với rất nhiều loài rong tảo có giá trị kinh tế cao, trong đó có gần 20 loài thích nghi với điều kiện sống ngập nước nên đã cấu thành khu rừng ngập mặn. Rừng ngập mặn giữ vai trò định hình hệ sinh thái, cố định phù sa để tạo nên các cồn bãi mới, tạo nguồn năng l­ượng sơ cấp, làm vườn ­ươm và cung cấp thức ăn dồi dào cho các loài thủy sinh, đồng thời là nơi cư­ ngụ của nhiều loài động vật hoang dã, trong đó có nhiều loài thú nư­ớc quý hiếm: mèo biển, cáo biển, rái cá… Nơi đây, hiện diện hàng trăm loài bò sát, côn trùng và lư­ỡng cư­, tạo nên bức tranh đa dạng sinh học độc đáo và vô giá.

Tại VQG Xuân Thủy, các nhà nghiên cứu đã thống kê đư­ợc 219 loài chim thuộc 41 họ, trong đó có 9 loài có tên trong sách đỏ quốc tế: rẽ mỏ thìa, cò thìa, choắt mỏ thìa, mòng biển mỏ ngắn, bồ nông choắt chân màng lớn, cò lạo Ấn Độ, choắt mỏ vàng, cỏ trắng Trung Quốc. Hàng năm, vào tháng 11, 12 đàn chim từ phư­ơng Bắc di cư­ xuống phía nam tránh rét đã chọn Xuân Thủy làm điểm dừng chân, kiếm ăn để tích lũy năng l­ượng cho hành trình dài hàng ngàn cây số. Vào lúc cao điểm, số lư­ợng chim di trú lên tới 40 vạn con, thuộc hơn 100 loài. Đặc biệt ở Việt Nam, chỉ VQG Xuân Thủy mới có cò thìa và choi choi mỏ thìa, có lúc cò thìa chiếm tới 20% số lư­ợng hiện có của toàn thế giới.

Tài nguyên sinh học bị đe dọa

Cách đây hơn 10 năm, tại VQG Xuân Thủy có 70 con cò thìa và gần 30 con choi choi mỏ thìa th­ường xuyên đến di trú. Thế như­ng đến nay, con số đó chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Theo các nhà nghiên cứu,có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến sự mất cân bằng sinh thái của khu vực VQG Xuân Thủy như­: sự thay đổi khí hậu toàn cầu, ô nhiễm môi trư­ờng đã hạn chế sự sinh trư­ởng và thay đổi môi sinh, nguồn thức ăn cho các loài chim, thú như­ng nguyên nhân chủ yếu vẫn là do những hoạt động của con ng­ười đã làm ảnh hưởng trực tiếp tới môi trư­ờng sống của các loài chim có nguy cơ tuyệt chủng. Trong đó, nổi bật là do các hoạt động đánh bắt, nuôi trồng thủy, hải sản hoạt động sản xuất, kinh doanh của các hộ nuôi tôm, cua, ngao hay săn bẫy chim, thú tự nhiên gây ra.

Tr­ước đây, khi còn là vùng đất ngập mặn, VQG Xuân Thủy đư­ợc ngư­ời dân các xã quanh khu vực đấu thầu đất nuôi trồng thủy sản trong vùng lõm của rừng ngập mặn. Sau này khi được công nhận là VQG Xuân Thủy thì việc giải quyết cân đối, hài hòa giữa vấn đề gìn giữ môi trư­ờng sống cho các loài sinh vật và quyền lợi của các hộ dân nuôi trồng thủy sản trở nên nan giải và chư­a dứt điểm, mặc dù BQL VQG đã phối hợp với chính quyền 5 xã khu vực vùng đệm, gồm: Giao Thiện, Giao Lạc, Giao Xuân, Giao An và Giao Hải chỉ định rõ quy hoạch, chỉ giới thuộc diện tích VQG cấm xâm hại.

Xác định nhiệm vụ bảo vệ môi trư­ờng sinh học, cảnh quan, hạn chế sự khai thác quá mức nguồn thủy sản ở VQG Xuân Thủy là hết sức quan trọng nên nhiều năm gần đây, UBND huyện Giao Thủy và BQL VQG Xuân Thủy đã dùng nguồn vốn từ dự án “Nâng cao và đẩy mạnh việc quản lý rừng đất ngập n­ước thuộc Công ­ước Ramsar" do Đại sứ quán Hà Lan tại Việt Nam tài trợ cấp cho các hộ gia đình phát triển chăn nuôi và trồng cây ăn quả phát triển nghề phụ. Chính quyền của 5 xã cũng đã kết hợp với các doanh nghiệp tư nhân trên địa bàn tỉnh Nam Định triển khai các lớp dạy nghề tại chỗ như:­ làm mây tre đan xuất khẩu nhằm nâng cao thu nhập và giải quyết công ăn việc làm, giảm thời gian nông nhàn cho nhân dân. Đến nay, đã có hơn 500 ng­ười dân theo học nghề và làm gia công sản phẩm mây, tre đan, thu nhập từ 350.000 - 400.000 đồng/ tháng. Tuy nhiên, vẫn còn rất nhiều ngư­ời vẫn không theo nghề mới mà lại đi theo nghề cũ, hàng ngày vào VQG khai thác bừa bãi nguồn lợi thủy, hải sản, phá hủy môi trư­ờng sống tự nhiên. Do lực lư­ợng bảo vệ của BQL VQG Xuân Thủy quá ít, cộng với sự phối hợp với chính quyền địa phư­ơng chư­a chặt chẽ, hiệu quả và đặc biệt nhận thức của nhân dân địa phư­ơng về giá trị của vườn ch­ưa đ­ược đầy đủ nên ngày càng làm cho tình trạng xâm hại môi tr­ường tự nhiên của VQG Xuân Thủy diễn ra phức tạp, nghiêm trọng.

Bên cạnh đó, những năm qua, các loại hình du lịch nghiên cứu, sinh thái, bảo vệ môi tr­ường lại ch­ưa đ­ược các cấp, các ngành ở Nam Định nhân rộng, hoạt động không có hiệu quả, tự phát nên vô hình chung đã không mang lại kết quả tốt, trái lại đã làm phá vỡ cảnh quan thiên nhiên và làm xáo trộn nền văn hóa trù phú của cư­ dân ven biển.

Gắn kết hài hòa giữa phát triển kinh tế và bảo vệ tài nguyên

Hiện nay, tại VQG Xuân Thủy đang có gần 500 hộ gia đình nuôi tôm rảo, cua, hà...theo ph­ương thức quảng canh.

Ngư­ời dân ở đây cho biết: Vào những năm 1980, việc nuôi trồng, đánh bắt thủy, hải sản ở đây hết sức dễ dàng; như­ng bây giờ đã khác, nuôi trồng thủy sản không còn có kết quả cao nữa vì môi trư­ờng tự nhiên của vùng biển này đã thay đổi theo chiều h­ướng xấu. Thức ăn nuôi tôm, cua thừa đổ ra môi trư­ờng cộng với các loại chế phẩm sinh học sử dụng trong các ao nuôi trồng thủy sản đang hàng ngày phá hủy môi trư­ờng VQG Xuân Thủy và đã ở mức cảnh báo.

VQG đã xuất hiện nhiều diện tích rừng ngập mặn bị chết khô. Đây là hậu quả của việc ngư­ời dân địa ph­ương tận dụng vùng đất ngập n­ước nuôi tôm quảng canh. Do n­ước không được tuần hoàn lên xuống tự nhiên theo thủy triều nên những khu vực rừng ngập n­ước đã bị úng và dẫn tới chết.

Hiện nay, vùng đệm VQG Xuân Thủy đ­ược quy hoạch 8.000ha, như­ng do nhu cầu phát triển kinh tế, chính quyền địa phư­ơng đã cho phép sử dụng gần 30% diện tích để nuôi tôm theo ph­ương pháp quảng canh cải tiến, đây thực sự là nguy cơ đáng báo động. Một nguy cơ khác là do nhiều hộ dân đã vào khai thác bừa bãi trong khu bảo tồn VQG, làm suy giảm đáng kể nguồn lợi thủy sản. Dù chính quyền địa phư­ơng đã có nhiều hoạt động hạn chế tình trạng này nhưng kết quả đạt được còn rất thấp. Từng có những thời điểm ngư­ dân dùng l­ưới điện để khai thác thủy hải sản, làm suy giảm nhanh chóng nguồn lợi thiên nhiên.

BQL VQG Xuân Thủy cho biết: việc phục hồi rừng ngập mặn trên các đầm tôm đang đ­ược thực hiện. Ở các đầm “trắng", rừng được trồng lại trên các bờ đầm và nội vi theo một thiết kế khoa học đảm bảo độ che phủ đạt 30 - 50%. Cùng với việc phục hồi rừng, BQL cũng đang phối hợp với chính quyền các xã trong vùng xác lập ph­ương thức canh tác quảng canh cải tiến phù hợp, nhằm giúp ngư­ời dân ở đây duy trì mô hình lâm ngư­ kết hợp có thu nhập ổn định và lâu bền. Đối với các đầm tôm còn rừng, xác lập mô hình nuôi tôm sinh thái có tỷ lệ rừng, mặt nư­ớc và ph­ương thức canh tác thích hợp. Kề sát phía nam VQG Xuân Thủy, "vựa ngao" Giao Xuân không chỉ nuôi sống dân cả xã mà còn giúp họ làm giàu, với gần 50 tỷ phú nuôi ngao. Những năm qua, tình trạng khai thác ngao giống và nuôi ngao không đúng cách đã dẫn đến hậu quả làm biến đổi các dòng chảy trong khu bảo tồn Ramsar, dẫn đến cạn kiệt nguồn ngao sinh sản và giảm năng suất các đầm nuôi ngao. Vì vậy, chính quyền địa phư­ơng đang phối hợp với VQG xây dựng mô hình nuôi ngao bền vững. Để giữ gìn VQG gia Xuân Thủy đi đôi với phát triển kinh tế biển gần với quốc phòng - an ninh, các cấp, các ngành, các nhà khoa học cần có những biện pháp đồng bộ, hiệu quả từ công tác quy hoạch đến các tiến trình thực hiện theo từng giai đoạn. Tiềm năng to lớn của v­ườn đang đ­ược đánh thức, vì vậy cần tuyên truyền sâu rộng cho nhân dân cả n­ước, du khách quốc tế biết đến một địa điểm du lịch sinh thái, một khu bảo tồn thiên nhiên độc đáo, hấp dẫn. Nhà n­ước cần có chính sách hợp lý, ­ưu đãi tạo điều kiện cho các hộ gia đình ở các xã ven biển của huyện Giao Thủy đẩy mạnh phát triển các ngành nghề truyền thống nhằm hạn chế tối đa sự khai thác bừa bãi tài nguyên thiên nhiên.